221
Bolani mehnatga ruhiy jihatdan tayyorlash — bu unda mehnatga nisbatan uning yoshiga muvofiq
keluvchi ongli va ijobiy munosabatlarni tarkib toptirish, unda amaliy malaka va ko`nikmalarni egallashga
qiziqishni shakllantirish demakdir. O`qituvchining vazifasi o`quvchilarga yoshligidan boshlab mehnat —
bu har bir kishining
vijdoni va burchi ekanligini, inson o`z mehnati bilan sharaflanishini, faqat Vatan
farovonligi yo`lida qilingan mehnatdagina insonning eng yaxshi sifatlari rivojlanishi hamda takomillashishi
mumkinligini anglashlariga yordam berishdir. Bolalarning mehnatga qobiliyati har bir kishi jamiyat- ning
hayoti va faoliyati, uning farovonligi uchun zarur bo`lgan vositalarni ishlab chiqarishda qatnashishi
zarurligini anglash- lari juda muhimdir. Shuningdek, bolalar jamiyatda kishi meh- natsiz yashay olmasligini
ham uqib olishlari kerak.
Mehnatga ruhiy jihatdan tayyorlash turli psixologik jarayonlarni rivojlantirish va takomillashtirishni
nazarda tutadi. Bular sezib anglash,
emotsional idrok, diqqat, xotira, tafakkur va shu kabi jarayonlardir.
Boshqacha qilib aytganda, ular mehnatning psixologik tarkiblari deyiladi.
Mehnatga o`rgatishda bolaning imkoniyatlarini nazarda tutib, hissiy bilish jarayonini
takomillashtirish zarur. Ma’lum- ki, mehnat faoliyati, mehnat ta’limi uchun ham turli sezgilar
yig`indisining (ko`rish, eshitish, his etish, ta’m bilish, teri, muskul harakati) namoyon bo`lishi xarakterlidir.
Shuning uchun o`qituvchilar quyi sinf o`quvchilariga yangi materialni yoki asbobni tanishtirayotganlarida
bolalardagi sezgining barcha turlarini faollashtiradilar: bolalar qog`ozni ushlaydilar, silaydi- lar, aylantirib
ko`rib chiqadilar, uning qanday shitirlashiga quloq soladilar. Sezgilarning bunday faollashuvi ma’lumot
haqida to`liqroq tasavvurga ega bo`lishga yordam beribgina qolmay, balki
bu psixologik jarayonni
rivojlantiradi, takomillashtiradi.
Mehnatga tayyorlashning yanada muvaffaqiyatliroq bo`lishi uchun bolalarning xotiralarini o`stirish
vazifasi ham albatta amalga oshiriladi. Mehnat bo`yicha o`quv materiallarini eslab qolish boshqa
buyumlarga nisbatan o`ziga xos xususiyatga ega.
Barcha yangi asboblar, materiallar, jarayonlarning nomini boshlang`ich sinf o`quvchilari buyumni
ko`rib idrok etish bilan fikran biriktirib, tinglab fahmlaydilar. O`qituvchi mehnat darsida faqat
tushuntiribgina qolmay, balki asosan material va buyumlar namunasini, asboblarni, materialga ishlov berish
usullarini, jarayonlarning izchilligini ko`rsatadi. Shuning uchun mehnat ta’limida eshitish, ko`rish xotirasi
va xarakatlantiruvchi xotira ham muhim o`rin egallaydi. O`quvchilarda mehnat darsidan mehnat darsigacha
yangidan yangi bilim va ko`nik- malar mujassamlashib boradi, ularni esa anglash hamda xotirlab qolish
kerak.
Boshlang`ich sinf o`quvchilariga mehnat malaka va ko`nikmalarini o`rgatish natijalari ko`p jihatdan
psixologik jarayonlarining
rivojlanganligiga, bosh miya nazorati ostidagi mushak harakat apparatining
takomillashganligiga bog`liqdir.
Mehnat ta’limining to`g`ri borishida emotsional jarayonlar ham xarakterlidir. Bolalarni
qiyinchiliklarni yengishga, qo`yilgan maqsadga yerishish yo`lida matonat va qat’iyat bilan kirishishga,
boshlagan ishni chala tashlab ketmay, balki oxiriga yetkazishga o`rgatish lozim. Bu o`rinda
ijobiy
emotsiyalar: mehnatdan quvonish, lazzatlanish va qoniqish hissiyotlarining namoyon bo`lishi juda
muhimdir. Mehnatda turli psixologik holatlar: faollik, diqqatning jamlanishi, qiziqish, mustaqil fikr
yuritish, qoniqmaslik kabi tuyg`ular namoyon bo`ladi.
Mehnatda shaxsning qiziqish,
qobiliyat, temperament kabi individual psixologik xususiyatlari
shakllanadi.
Mehnatga ruhiy jihatdan va axloqiy jihatdan tayyorlash jarayoni murakkab va uzoq davom etuvchi
jarayondir.
Mehnatga ma’naviy va psixologik tayyorlash o`zining real bazasiga — texnikaga oid bilim, amaliy
malaka va ko`nikmalarning ma’lum zaxirasiga ega bo`lishi kerak. Agarda bola mehnat qilishga
o`rgatilmagan bo`lsa, uning uchun mehnat faoliyati maqbul mashg`ulotga aylanmaydi, unda kerakli ijobiy
emotsiyalarni va boshqa psixologik ko`rinishlarni keltirib chiqara olmaydi. Bunday hollarda mehnatga
munosabatni ifodalovchi mehnatga muhabbat ham boshqa axloqiy sifatlar ham namoyon bo`lmaydi
