TEXNOLOGIYA VA UNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLARIDA

223 
turib, aytadi: "Inson, kasb tanlay turib, o‘zining motivatsion tuzilishini murakkab motivatsion jarayondagi 
ehtiyojlarni qondirish mumkin bo‘lgan o‘zining kasbiy faoliyati bilan bog‘langan faktorlar tizimiga “nusxa 
ko‘chiradi”, kasbining imkoniyatlarini o‘zining ehtiyojlari bilan taqqoslaydi va inson kasbni qabul qilish 
yoki qabul qilmaslik haqida bir qaror qabul qiladi, agar qabul qilsa, qay yo‘sinda yoki qaysi aspektda 
ekanligini. Kasbni qabul qilish biror faoliyatni muayyan tarzda bajarishga intilishni keltirib chiqaradi, 
ma’lum deterministik moyillik hosil qiladi va faoliyatning psixologik tizimini shakllantirish uchun 
boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qiladi15" Kasb bilan yanada yaqinroq tanishishda, ma’ruza, amaliy va 
seminar mashg‘ulotlari jarayonida va psixologik- pedagogik amaliyot jarayonida "faoliyat sub’ektining 
motivatsion strukturasini ishlab chiqish va o‘zgartirish amalga oshiriladi. Bu rivojlanish ikki yo‘nalishda 
boradi: birinchidan, shaxsning umumiy motivlarining mehnat faoliyati motivlariga aylanishi kuzatiladi; 
ikkinchidan, kasbiy faoliyat motivlarining dinamikasi kuzatilib, u quyidagilarda ifodalanadi: 
bir qator eski motivlarning evolyutsiyasi va yangi motivlarning paydo bo‘lishida; 
ba’zibir motivlarning mutlaq va nisbiy ahamiyatini o‘zgartirishda; 
motivlar strukturasining o‘zgartirilishida, professionalizatsiya jarayonida shaxs ehtiyojlari o‘z 
ob’ektini va faoliyatini topadi va shu tariqa kasbiy motivlar strukturasini shakllantirish va ularni anglash 
yuzaga keladi. 
Shaxs rivojlanishining eng yuqori bosqichini o‘rganib, S. Ilkalov aytadiki "o‘z-o‘zini 
takomillashtirish uchun undovchi omil to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashqi talab emas va hatto, ozgina majburlash talab 
etiladigan, irodaviy intilishlar talab etiladigan, o‘zini yengish talab etiladigan, o‘zining tayyormasligini 
yengish talab etiladigan istak- ehtiyojmandlik ham emas, balki tom ma’noda majburlash talab qilmaydigan 
shaxsiy ehtiyojlar xizmat qiladi17" Motivatsiyani o‘z-o‘zini tarbiyalashning yetakchi tarkibiy qismi sifatida 
hisobga olib, S.Ilkalov kasbiy o‘z-o‘zini tarbiyalash tartiblarini interiorizatsiya qilish jarayonining o‘ziga 
xosligiga e’tibor berishni taklif qiladi. Haqiqiy pedagogik harakatlar ketma-ketligi pedagogik mahorat 
strukturasini tashkil etganidek, tashqi omillar ta’sirida bajarilgan o‘z- o‘zini tarbiyalash harakatlari ketma-
ketliklari ham o‘z navbatida o‘z harakatlari ichki rejasining strukturasini tashkil etadi. O‘z-o‘zini 
tarbiyalash faoliyatining ham motivatsion, ham protsessual tashkil etuvchilari mana shunday hosil bo‘ladi. 
Tashqi ideal ichkiga o‘tadi. 
Shunday qilib, o‘z-o‘zini tarbiyalash motivatsiyasini shakllantirish jarayoni har qanday shaxs sifatini 
shakllantirishning muntazamligining alohida holatidir. Ularning asosida shaxsning o‘zining harakati yotadi: 
suzishga o‘rganish uchun suvga tushish kerak, har qanday munosabat, har qanday sababni shakllantirish 
uchun tegishli istaklar tajribasi to‘planishi kerak, va o‘z-o‘zini takomillashtirish o‘rganish uchun o‘z-o‘zini 
tarbiyalash bilan shug‘ullanish kerak18" 
Harakatlantiruvchi kuch- bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining texnologiya ta’limi va kichik 
yoshdagi maktab o‘quvchilarini tarbiyalash san’atini egallash sohasidagi faol munosabati. Faqat va faqat 
faol shaxsgina o‘z-o‘zini takomillashtirish, shu jumladan, o‘zining kasbiy va refleksiv fikrlashini 
shakllantirish bilan shug‘ullanadi. 
O‘qituvchini tarbiyalash, - mutaxassislarning aytishicha, - "kamida ikkita sharoit tufayli 
qiyinlashadiki, ularning ob’ektiv mavjud bo‘lishiga, agar pedagogika o‘zining ishida haqiqatga tayanishni 
istasa, ko‘zlarini yumishga haqli emas. 
Birinchidan, o‘qituvchilarning ijtimoiy maqomi nisbatan hali ham yuqori emasligi. Bu esa eng 
qobiliyatli va ijodiy iqtidorli shaxslar o‘qituvchilikka nisbatan juda katta mehr qo‘yibgina o‘qituvchilik 
kasbini egallashni ko‘rsatadi. 
Ikkinchidan, pedagogik OTMda hech bir o‘quv dasturi o‘qituvchining axloqiy shaxs sifatida 
tarbiyalanishini ko‘zda tutmaydi. Faqatgina uning turli xil bilim, ko‘nikma va malakalarni qurollantirishi 
ko‘zda tutilgan. Tom ma’noda o‘qituvchining shakllanishi shaxsning mayllari, shaxsiy taqdiri va o‘qituvchi 
bo‘ladigan muayyan shaxs hayotining holatlariga qarab tasodifiy jarayon bo‘lib qolmoqda. 
O‘qituvchi ishonchli shaxs bo‘lishi kerak, shundagina u o‘zini axloqiy shaxs sifatida ko‘rsatadi, ya’ni 
o‘zini axloqli shaxs sifatida ko‘rsatib va axloqlilikni tarbiyalabgina ma’naviy javobgar bo‘lishi mumkin. 
Aynan shu sababli, deydi R. V. Knushevitskaya "pedagogika OTMining maqsadi faqat oliy ma’lumotli 
mutaxassisni emas, balki eng mas’uliyatli kasb- o‘qituvchi kasbining mutaxassisini tayyorlashdir. 
O‘qituvchiga davlatning kelajagi ishonib topshiriladi, shuning uchun u g‘oyaviy jihatdan o‘ziga ishongan, 
o‘z ishiga mehr qo‘ygan, har tomonlama rivojlangan, yuksak ma’naviy- axloqiy mezonlarga ega, chuqur 
nazariy bilim va yaxshi amaliy ko‘nikmalarga ega, bo‘lajak ishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lgan shaxs 
bo‘lishi kerak. 
Shu sababli mutaxassis o‘qituvchini tayyorlash ta’limning boshidanoq aniq yo‘nalishga ega bo‘lishi 
va pedagogik ishga qat’iy qiziqishni shakllantirishga yordam berishi kerak". 

224 
Ta’lim-tarbiya jarayonida ma’lum bir sharoitlarda pedagogik ta’sir ko‘rsatish ob’ekti ta’lim va 
tarbiya sub’ekti vazifasini ham bajaradi, deb qaraladi. Bu jarayonda shaxs faolligi belgilangan maqsadlarga 
erishish uchun eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun talabalarning o‘qishi va o‘zini- 
o‘zini tarbiyalashi masalalari, o‘quv- bilim olish va ish faoliyati masalalari doimiy ravishda o‘qituvchi va 
psixologlar e’tibor markazida bo‘lgan. 
Faollik bilan o‘qitish motivatsiyasi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir muammosini hal etish ta’sirning faollik 
xususiyatiga asoslanadi. A. N. Leontev ta’sirni aks ettirish "ta’sirning natijasi emas, balki o‘zaro ta’sirning 
natijasi, ya’ni bir- biriga qarama-qarshi jarayonlarning natijasidir. Ulardan biri- ob’ektning jonli tizimga 
harakati jarayoni bo‘lsa, ikkinchisi- tizimning o‘zining ta’sir qilinayotgan ob’ektga nisbatan faolligidir 19". 
Agar o‘quvchilar ich-ichidan o‘qituvchilarning harakatlaridan va talabalar jamoasining 
harakatlaridan rozi bo‘lsa, ularning talablari uning ham talablariga mos kelsa, o‘qituvchilar o‘z 
maqsadlariga muvaffaqiyatli erishadilar. "Insonning ma’naviy qiyofasini shakllantirish borasidagi 
ishlarning muvaffaqiyati shu ishga, ta’limning qay darajada rag‘batlantirishi va unga rahbarlik qila olishiga 
bog‘liq. Asosiysi mana shunda" yozgan S. L. Rubinshteyn. 
Shaxsning faollik manbalaridan biri ijtimoiy shaxsiy ehtiyojlardir. D. N. Uznadze shaxsning 
faolligini ehtiyojlarni qondirish jarayoni sifatida, sub’ektning haqiqatga bo‘lgan munosabatining bir 
ko‘rinishi deb hisobladi. 
Shaxsning ehtiyojlari-"zudlik bilan ularni qondirishni talab qiladigan haqiqiy ehtiyojlarning o‘ziga 
xos hissiy kechinmasi", - deydi A. Rudik. Ehtiyojlarning kuchi va barqarorligi ijtimoiy hayot tajribasi 
hamda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Axloqiy ehtiyojlarning namoyon bo‘lish shakllaridan biri talaba shaxsining yo‘nalishini aks 
ettiruvchi qiziqishdir. Ehtiyoj va manfaatlar kishilarni faol harakat va ishlar qilishga undaydi. 
"Qiziqishni rivojlantirish jarayoni-deydi I. Baka, -quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1) yangi, 
yorqin, g‘ayrioddiy narsalarga intilish; 2) nafaqat tashqi sifat va xususiyatlarni baholash, balki tahlil qilish, 
analoglar bilan taqqoslash sodir bo‘ladi; fikrlash idrokdan ustun turadi; 3) maqsadlar va ijtimoiy ehtiyojlar 
tushunib yetiladi, o‘z nuqtai nazarlari va pozitsiyalari faoliyat uchun motivlar sifatida belgilanadi. 
Qiziqishni rivojlantirishning bosqichliligini hisobga olishga bunday yondashuv o‘quvchilarning yosh va 
individual xususiyatlarini, yashash sharoiti va idrokini hisobga olishni talab qiladi ". 
"Texnologik ta’limining tarbiyaviy va ijodiy yo‘naltirilganligini mustahkamlash, tarmoqni 
kengaytirish va texnik to‘garaklar, fakultetlar va boshqa birlashmalarning profillari sonini oshirish 
shaxsning motivatsion sohasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Maktab bitiruvchisining motivlari tizimida u eng 
muvaffaqiyatli ishlayotgan faoliyat turiga yo‘naltirilganligi va moyilligiga ko‘proq o‘xshash bo‘lganlari 
ustunlik qiladi20". 
Uchinchi harakatlantiruvchi kuch - fakultetda texnologiya va uni o‘qitish metodikasiga 
ixtisoslashtirilgan fan kabinetini jihozlanishining zamonaviy xarakteri va mazmuni. Bu vazifa o‘quv 
ishlarini moddiy-texnik jihozlar bilan maksimal ta’minlashdan iborat. 
Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri 
talabalarning amaliy tayyorgarligini takomillashtirishdir. Amaliy tayyorgarlikka ta’sir etuvchi eng muhim 
omillardan biri-texnologiya va uni o‘qitish metodikasi bo‘yicha mashg‘ulotlarni ixtisoslashgan fan 
kabinetida o‘tkazish zarurligidir. Barcha mashg‘ulotlar, ma’ruzalar, amaliy va laboratoriya, turli 
ko‘rgazmali qurollar: jadvallar, diagrammalar, namunalar, texnologik xaritalar va boshqalarni ko‘rsatish 
bilan birga olib borilishi kerak. Ta’lim jarayonini tashkil etishga bunday yondashuv talabalarga 
mashg‘ulotda texnologiya va uni o‘qitish metodikasi o‘qituvchisi yoki texnologiya fanidan dars olib 
boruvchi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ishi, pedagogik faoliyatning ma’lum turi haqida tez tasavvur hosil 
qilish imkonini beradi. Sinfda har xil turdagi texnik o‘quv vositalari ish holatida bo‘lishi va mashg‘ulotlar 
davomida ishlatilishi kerak. 
To‘rtinchi harakatlantiruvchi kuch - OTMda texnologiya va uni o‘qitish metodikasiga asoslangan 
o‘quv-tarbiya jarayonini to‘laqonli dasturiy- metodik va kutubxonaviy ta’minlashdir. Bu harakatlantiruvchi 
kuchning mohiyati boshlang‘ich sinflarda "texnologiya ta’limi" kursini tashkil etish uchun ham, oliy 
ta’limda "texnologiya va uni o‘qitish metodikasi" kursini tashkil etish uchun ham o‘qituvchi mehnatini va 
talabaning o‘qish faoliyatini metodik adabiyotlar, dastur materiali bilan ta’minlashdan iborat. 
Qarshi davlat universiteti Pedagogika fakultetida texnologiya va uni o‘qitish metodikasi bo‘yicha 
darslarni takomillashtirish uchun zahiralari qidirib, biz bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida kasbiy-
pedagogik refleksiyaga qobiliyatini rivojlantirishning ta’sirchan harakatlantiruvchi kuchi sifatida ta’lim-
tarbiyaviy jarayonining to‘laqonli dasturiy ta’minoti va adabiyotlar bilan ta’minlanishiga katta e’tibor 
beryapmiz. 

225 
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy o‘qitish usullari yuqori malakali o‘qituvchilar uchun tegishli 
ta’lim darajasini to‘liq ta’minlay olmaydi, chunki talabalar o‘rganayotgan fanlar bo‘yicha bizga yetib 
kelayotgan axborot oqimi talabalar tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirishning haqiqiy imkoniyatidan 
oshib ketadi. Shuning uchun ham pedagog kadrlar oldidagi dolzarb vazifa tegishli didaktik prinsiplarni, 
shuningdek, muntazam fanlarni o‘qitish metod va usullarini takomillashtirishdan iborat. 

Download 4,42 Mb.