104
4. Siz oqıǵan qaysı kitapta yaki kórgen kinoda adamlar jasalma
ráwishte ottı payda etken? Qanday usıl menen alınǵanlıǵın
aytıp beriń.
37-TEMA
DENELERDIŃ JÍLLÍLÍQTAN KEŃEYIWI
10-temada Siz qızdırılǵan metall shardıń keńeyip, saqıynadan óte
almaǵanlıǵı menen tanısqansız. Suyıqlıqlarda bul qubılıstı úyreniw
ushın mınaday tájiriybe ótkereyik (70-súwret). Úsh probirka alıp, olardıń
birewine suw, ekinshisine may, úshinshisine sút quyayıq. Probirkalardıń
awzına ortasında tútikshesi bar tıǵınlar ornatayıq. Probirkalardı suwlı
ıdısqa 70-súwrette kórsetilgenindey qoyıp, astınan ıssılıq bereyik. Suw
ısıǵan sayın áste-aqırın tútikshelerden suyıqlıqlar joqarıǵa kóterile
baslaydı. Demek, suyıqlıqlar da ısıtılǵanda keńeyedi eken.
Bunda
suyıqlıqlardıń tútiksheden kóteriliw biyikligi hár túrli bolǵanlıqtan,
olardıń keńeyiwi de hár túrli boladı. Gazlardıń jıllılıqtan keńeyiwin
úyreniw ushın bir kolbanı alıp, onıń da awzına tútikshesi bar tıǵın
ornatamız. (71-súwret). Tútiksheniń ushın suwǵa batırıp, kolbanı uslap
azıraq sıypalap turamız. Sonda tútikshe ushınan suwǵa hawa kóbiksheleri
shıǵa baslaǵanın kóremiz. Bunıń sebebi kolba qol ıssılıǵı aqıbetinde
ishindegi hawası menen birge ısıydı. Ísiǵan gaz keńeyip, kóbikshe
bolıp shıǵıp ketedi. Kolbanıń moynınan shtativke ornatıp, sol halında
qaldırılatuǵın bolsa, birazdan soń tútiksheden suw joqarıǵa kóterilgenligin
kóriw múmkin. Sebebi, suwıǵanda kolbadaǵı hawa qısıladı.
72-súwret.
70-súwret.
71-súwret.
mis
temir
muz
Solay etip, zatlar (qattı, suyıq hám gaz tárizli) ıssılıqtan keńeyedi,
suwıqlıqtan tarayadı. Bul qubılıstıń sebebi aldıńǵı temada aytılǵan
molekulalar qozǵalısı bolıp tabıladı. Zatlardıń bul qásiyetinen turmısta
hám texnikada keń paydalanıladı. Temir jol relslerin ornatıwda olardı
bir-birine tıǵız tiymeytuǵın etip ornatıladı. Elektr ótkizgish sımlar
105
baǵanalarǵa jaz kú ninde biraz selpi etip ornatıladı. Qısta tarayıwı
esabınan úzilip ketpewi ushın usılay islenedi. Shiyshe stakanlarǵa ıssı
suwdı birden quyıwǵa bolmaydı. Sebebi, onıń ishki bólegi ıssılıqtan tez
keńeyedi. Al, sırtqı jaǵı keńeyip úlgermeydi. Sol sebepli stakan sınıp
ketedi.
1
. Bimetall plastina. 72-súwrette bir-birine toytarıp bekitilgen
eki – mıs hám temir plastina keltirilgen.
Bul plastinada mıs hám temir ıssılıqtan hár túrli keńeyedi.
Bunday
plastina qızdırılsa, plastina temir tárepke, suwıtılǵanda mıs tárepke
iyiledi. Plastina júdá joqarı temperaturaǵa shekem ısıtılsa, yaki tómen
temperaturaǵa shekem suwıtılsa ne boladı? Bul haqqında oylap kórıń.
Onıń geypara qollanılıwları haqqında toqtap ótemiz. Úyde
qollanılatuǵın suwıtqısh yaki elektr utyuginiń islewine názer salatuǵın
bolsaq, suwıtqısh belgili bir waqıt islegennen keyin toqtaǵanın, utyug
te qızǵannan soń qızıl shıraǵınıń óshkenligin kóremiz. Sebebi,
olarda
bimetall plastinkalı toktı úzip-jalǵaytuǵın qurılma bar. Onıń islew
principi 73-súwrette korsetilgen.
tok
jalǵawshı
kontakt
jıllılıq
73-súwret.
