99
F
P
A) 1.
B) 2.
C) 3.
D) 4.
14. Bir tekli materialdan qırqıp alınǵan dene súwretlerde kórsetilgendey
ildirip qoyılǵan. Olardan qaysı biri sol halında qaladı?
A)
B)
C)
D)
15. Búgilmeytuǵın metalldan tayarlanǵan bir tekli sterjen súwrette
kórsetilgendey kóriniste. Onıń massa orayı qaysı orında bolıwı múkin?
L
K
M
A)
K noqatta.
B)
L noqatta.
C)
M noqatta.
D)
K–L arasında.
JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET
Bunda siz III bapta úyrenilgen tiykarǵı fizikalıq túsinikler,
qaǵıydalar hám nızamlardıń qısqasha mazmunı menen tanısasız.
Massa orayı
Deneniń barlıq massası toplanǵanday bolǵan hám usı
noqattan ildirip qoyılǵanda parıqsız teńsalmaqlılıqta
qalatuǵın noqat. Bir tekli denelerdiń (mısalı, shar, sfera,
dóńgelek hám t.b.) massa orayları olardıń geometriyalıq
orayları menen betpe-bet túsedi.
Teńsalmaqlılıq
túrleri
Dene teńsalmaqlılıq halınan shetke shıǵarǵanda: a) onı
dáslepki awhalına qaytarıwshı kúsh payda bolatuǵın
teńsalmaqlılıq
turaqlı
teńsalmaqlılıq;
b)
jáne
de
uzaqlastıratuǵın kúsh payda bolatuǵın teńsalmaqlılıqqa
turaqsız teńsalmaqlılıq; d) hesh qanday kúsh
payda
bolmaytuǵın bolsa
parıqsız teńsalmaqlılıq delinedi
100
Kúsh
momenti M =
F ·
l formula menen anıqlanatuǵın fizikalıq shama.
F – kúsh,
l – kúsh iyini bolıp, aylanıw kósherinen kúsh
qoyılǵan noqatqa shekem bolǵan eń qısqa aralıq.
Ápiwayı mex-
anizmler
(blok, qıya
tegislik, vint,
sına, shıǵırıq)
Kúshtiń baǵıtın ózgertiw, kúshten utıw ushın paydalanı-
latuǵın mexanikalıq mexanizmler.
Blok – qırı oyıqshalı bolıp, onnan jip ótkeriledi. Qozǵalmalı
hám qozǵalmas halında isleydi.
Qozǵalmalı blok tek kúshtiń baǵıtın
ǵana ózgertip beredi.
Qozǵalmalı blok kúshten 2 ese utıs
beredi. Qozǵalmalı hám qozǵalmas
bloklardan
quralǵan
sistemaǵa
polispast delinedi. Qıya
tegislik-
te júkti kóteriwde tásir etetuǵın
F
kúsh
F =
h
s
mg menen anıqlanadı.
Vintler de kúshten utıs
bergen-
liginen «domkrat» sıpatında isletiledi. Sına úshmúyeshlik
kórinisinde bolıp, úlken kese kesim maydanlı bólegine
F
kúsh tásir
ettirilgende onnan F
1
kúshlerdi alıw múmkin.
Shıǵırıqta kúshten utıs alıw
R
r
ese boladı.
R – shıǵırıq
barabanın aylandıratuǵın tutqa sabınıń uzınlıǵı;
r – ar-
qan oralatuǵın baraban radiusı. Bir neshe shıǵırıqtan
ibarat
sistema
lebyodka delinedi..
Richag
Qozǵalmas kósher átirapında aylana alatuǵın qattı dene.
Rıchagtıń teń salmaqlılıq shárti:
F
1
·
l
1
=
F
2
·
l
2
Arximed tárepinen
tabılǵan.
Rıchagtan
awır
júklerdi kóteriwde kúshten utıw
ushın paydalanıladı.
Mexanikanıń
altın qádesi
Hár qanday mexanikalıq mexanizm kúshten neshe ese utıs
berse, joldan sonsha ese uttıradı.
Hesh qanday mexanizm
jumıstan utıs bermeydi.
Mexanizmniń
paydalı jumıs
koefficienti
Paydalı jumıs (
A
p
) tıń ulıwma jumısqa (A
u
) qatnası
menen
ólshenetuǵın shama mexanizmniń paydalı jumıs
koefficienti
(PJK) delinedi.
η =
A
A
p
u
·
100%. Hár qanday mexanizmniń
PJK 100% ten kishi boladı.
