110
2. Massası hám ólshemleri úlkenirek bolǵan temir bólegine qaǵaz
bólegin jabıstırıp jalınǵa tútıń. Qaǵaz benen qanday qubılıs júz
beretuǵının baqlań hám sebebin túsindiriń.
1. Avtomobil dvigatelin qızıp ketiwden qalayınsha saqlaytuǵının
bilesiz be?
2. Úylerdi ısıtıwda tikkeley janar maydı jaǵıp ısıtılatuǵın peshler-
den, qaynaǵan suw yaki puw menen ısıtılatuǵın radiatorlardan
payda lanıladı. Olardıń qanday artıqmashılıqları hám kemshi-
likleri bar?
3. Ne ushın suwıq jayda eń áweli ayaq tońadı?
4. Qanday jaǵdaylarda denelerden bir waqıtta hám jıllılıq
ótkizgishlik, hám nurlanıw arqalı jıllılıq beriledi?
40-TEMA
JÍLLÍLÍQ QUBILISLARI HAQQÍNDA
FARABIY, BERUNIY HÁM IBN SINANÍŃ PIKIRLERI
Jıllılıq qubılıslarınıń tábiyatı haqqında ullı oyshıllarımız Ábiw
Nasır al-Farabiy, al-Beruniy hám Ibn Sinalar óz shıǵarmalarında
túsindirip berip ketken.
Atap aytqanda, Farabiy pikiri boyınsha hár
qanday deneniń temperaturası joqarı yamasa tómen bolıwı usı deneni
quraytuǵın bólekshelerdiń háreketlerine baylanıslı boladı. Ibn Sina da
Farabiy sıyaqlı konvekciya qubılısın tómendegishe túsindiredi: qızǵan
deneler kólemleriniń keńeyiwi nátiyjesinde tıǵızlıqları kemeyip, joqarıǵa
umtıladı (Arximed kúshi aqıbetinde demekshi). Al, suwıǵan waqıtta
kólemi kishireyip, tıǵızlıǵı artıwı esabınan tómenge umtıladı.
Ábiw Nasır al-Farabiy (873–950) Sırdárya boyındaǵı Otırar
(Farab) qalasına jaqın jerde tuwıladı. Farabiy ilimniń júdá
kóp tarawlarında dóretiwshilik penen islegen. Oǵan
shekem
fizika ayırım ilim sıpatında qaralmaǵan, tábiyiy ilimler
quramında bolǵan. Fizikada zattıń dúzilisi, jıllılıq,
qozǵalıs, ses, optikaǵa baylanıslı jumıslardı orınlaǵan.
Denelerdiń jıllılıqtan keńeyiwi, suwıqlıqtan tarayıwında suwdıń
ayrıqsha qásiyetke iye ekenligine Beruniy itibar bergen. Bul boyınsha
Beruniydiń Ibn Sinaǵa jazǵan sorawın keltiremiz: «Eger deneler
jıllılıq sebepli keńeyetuǵın bolsa hám suwıqlıq aqıbetinde tarayatuǵın
bolsa hám basqa ıdıslardıń sınıwı onıń ishindegi nárselerdiń keńeyiwi
111
sebebinen bolsa, ne ushın ishindegi suw muzlap qalǵan ıdıs jarıladı,
sınadı? Ne ushın muz súwdıń betinde boladı, muz suwıqlıq
sebepli
qatqanı ushın Jer tábiyatına (qattı denege) jaqınıraq edi ǵoy?» Ibn Sina
Beruniydiń bul sorawına: «Suw muzlaǵan waqıtta suwda hawa bólekleri
qamalıp qalıp, muzdı suw túbine shógiwden saqlap qaladı» – dep juwap
qaytaradı. Beruniy Ibn Sinanıń juwaplarına narazılıq bildirip: «Eger
gúze ishki tárepine qarata sınǵanda edi, onda aytılǵanlar tuwrı bolar
edi. Men ıdıs sırtına qarata sınǵanlıǵın baqlaǵanman» – deydi, Ibn
Sina óz juwaplarındaǵı anıq emesliklerdi sońınan «Qurazai tábiyat» atlı
shıǵarmasında tolıqtırıp dúzetedi.
Aldınǵı temada biz jıllılıqtıń nurlanıw aqıbetinde
de jetkerip
beriletuǵının, onı qabıllaw betke hám onıń reńine baylanıslılıǵın
aytıp óttik. Nurlanıw aqıbetinde alınatuǵın energiya, nurdıń betke tik
yaki qıya halda túsetuǵınına baylanıslı. Sonlıqtan Beruniy hám Ibn
Sına Jerde klimatlar ózgerisi Quyash nurınıń Jerge túsiw qıyalıǵınıń
ózgeriwinen boladı, dep durıs túsindiredi.
Ibn Sinanıń pikiri boyınsha tábiyatta jıllılıq hám de suwıqlıqtıń
tábiyiy hám jasalma derekleri bar. «Jıllılıqtıń sırtqı sebebi úshew deydi.
Birinshisi, jıllı deneniń suwıq denege jaqınlıǵı. Mısalı, ot-jalın suwdı
qızdıradı.
Ekinshisi, qozǵalıs hám súykeliw. Mısalı, suwdı shayqasań
jılıydı, tastı tasqa ısqılasań qızadı, jalın shıǵadı. Úshinshisi, jaqtırtılǵan
hár qanday dene jaqtırtılmaǵanǵa qaraǵanda jıllıraq boladı» – deydi.
Bunda jıllılıqtıń nurlanıw jolı menen tarqalıwı haqqında pikir júritiledi.
Sonday-aq, oyshıllarımız, jıllılıq aqıbetinde suw puwlarınıń joqarıǵa
kóteriliwin, bultlarǵa aylanıp, tómen temperaturalarda olardan qar,
jawın, burshaq payda bolatuǵını haqqında jazıp qaldırǵan.
1. Siz Beruniydiń sorawına qanday juwap bergen bolar edińiz?
2. Qaysı halatta jayılǵan kir tez kebedi: quyash nurı tik túskende
me yaki qıya túskende me?
3. Suwdı uzaq waqıt ıdısta aylandırıp, qanshaǵa shekem qızdırsa
boladı? Urınıp kóriń.
Balalardıń oyınshıq metall tarelkasın alıp hálsiz jalınǵa qoyıń.
Jetkilikli dárejede qızǵanında oǵan yarım chay qasıq suw quyıń.
Suw sol zamatta puwlanıp ketiwdiń ornına, domalaq kórinisinde
domalap ketedi hám tarelkanıń tereńirek jerinde turıp qaladı. Sebebi
nede? Sebebi, túsken suw hám qızǵan tarelka arasında puw payda bolıp,
sol puwdıń ózi ıssılıqtı ótkermeytuǵın qatlamdı payda etedi. Bul qubılıstı
qızǵan utyugti tóńkerip qoyıp, oǵan suw shashıratıp ta baqlaw múmkin.
112
Qısta tońbaw ushın palto hám malaqay kiyemiz. Olar adamdı jılıta
ma? Eki bólek muzdı cellofan qaltashaǵa salıp, birin ashıq halında,
ekinshisin paltoǵa orap qoyayıq. Belgili bir waqıttan soń qarasaq, ashıq
hawadaǵı muz ádewir eripti, al paltoǵa oralǵanı erimegen esabı. Demek,
palto, malaqay hesh nárseni ısıtpaydı. Olar tek jıllılıqtı (suwıqtı) jaman
ótkeredi.
