PLASTIK ANATOMIYANING TASVIRIY
SAN’ATDAGI AHAMIYATI
4.1. Tana, qo‘l va oyoq skeleti
Tabiatdagi turli-tum an shakllar ichida inson tanasi o ‘ta
murakkab va mukammal hisoblanadi. Inson tanasini o‘rganish
bo‘lajak pedagogda professional bilimni, tasviriy san’atning har
qanday janrida ishlay olish qobiliyatini shakllantiradi.
Tasviriy san’at sohasida yuqori malakaga ega bo‘lish uchun
odamning plastik anatomiyasini bilish o‘ta muhimdir. Chunki, tas-
viriy san’at inson tanasi bilan uzviy bog‘liq va uni insonsiz tasawur
61-rasm.
etib boTmaydi. Shuning uchun
o‘quvchilar inson tanasi nisbatlari
va plastik tuzilishini nazariy, bir
qator amaliy topsliiriqlar bajarish
orqah o‘rganishlari hamda o‘z bilim
doiralarini kengaytirishlari kerak.
Tasviriy san’at sohasida ta’lim oluv-
chi o‘quvcliilar anatomiyani toTiq
o‘rganishni o‘z oldiga vazifa qilib
qo‘ymay, tananing umumiy tuzi-
lishiga e’tiborni qaratishlari kerak.
Bunda har bir shakl o‘rtasidagi
plastik bogTiqlik hisobga olinislii
lozim.
Plastik ijod namunalaridan shu-
ni ko‘rishimiz mumkinki, skelet
inson tanasining asosi hisoblanadi.
Inson tanasini turli holatdagi ha-
rakatini tasvirlashda skeletning ta-
yanch-mexanik funksiyasidan foy-
dalaniladi. Inson skeleti asosiy qism
(umurtqa pog‘onasi va ko‘krak qa-
89
fasi), bosh skeleti (suyagi), hamda qo‘l-oyoq skeletlaridan tashkil
topgan (61-rasm).
Umurtqa pog‘onasi inson tanasining ustuni hisoblanib, u bosh,
tana va qo‘llami ko‘tarib turadi. Umurtqaning pastki qismi tana
asosining harakatlanmaydigan qismi bo‘lgan tos suyagi hamda
birlashtiruvchi tos suyaklari o‘rtasiga birikkan. Umurtqa ustuni yigirma
to‘rtta umurtqadan iborat: yettita bo‘yin, o‘n ikkita ko‘krak va beshta
bel umurtqalari. Mazkur qismlanishga asosan umurtqa egiladi va
tana shaklini belgilab beradi.
Bosh va tana harakati umurtqa harakati bilan uzviy bog‘liq. Ikkita
yuqori bo‘yin umurtqalari harakatga kelganida bosh buriladi. Belning
o‘ngga, chapga, orqaga va oldinga egihshi hambarchabel umurtqalari
va ikkita ko‘krak umurtqalarining harakatiga bog‘liq. Umurtqa
pog‘onasining barcha bel ham da ikkita ko‘krak um urtqalari
joylashgan qismi eng ko‘p harakatlanadigan qism hisoblanadi.
U m urtqa pog‘onasining harakati um urtqalar harakatlan-
maydigan tos suyagi bilan birlashgan joyda kamayadi. Tananing
tos suyagi qismi odam o‘tirganda, bukilgandek tuyiladi, bunda
umurtqa chizig‘i o‘zgaradi. Tana asosining yuqori qismi oldinga yoki
ortga bukilganda harakatsiz holatda bo‘ladi — balandda joylashgan
umurtqalar harakatlanadi. Bunday harakatlarda bosh yoyni hosil
qiladi.
Tana asosining o‘ngga yoki chapga burilishi umurtqa pog‘o-
nasining yuqorida joylashgan qismi o‘z o‘qi atrofida aylanma
harakatlanishi tufayli sodir bo‘ladi. Tananing o‘ngga va chapga
egilishida umurtqa harakatlanadi.
Orqa tarafdan umurtqa pog‘onasining o‘simta qismiga qovurg‘a-
lar birlashgan va ular oldinga egilib to ‘sh suyagiga birikkan. Ko‘k-
rak qafasining umumiy ko‘rinishi silindrsimon idishni eslatadi. Qo-
vurg‘alarning yuqorisida to ‘sh suyagiga o ‘mrov suyagi (S harfmi
eslatuvchi holatda) birlashadi. Qovurg‘alar orqasida kurak suyagi
yotadi. Kurak va o ‘mrov suyaklari yelka b o ‘g‘imi o ‘rnida bir-
lashadi.
Qo‘l kurak suyagi bilan yelka bo‘g‘imida birlashib, uch asosiy
qismdan: yelka suyagi, tirsak-bilak va panjalar, kaft usti suyaklari,
kaft suyaklari va qo ‘Ipanja (barmoq) falangalaridan iborat.
Suyaklaming qismlarga bo‘linishi, qo‘lning harakati turli qismlarda
yuzaga kehshini ta’minlaydi: yelkada, bilakda, kaftda va barmoqlarda.
90
O yoq-qo‘l harakati suyak b o ‘g‘imlari harakatiga bog‘liq.
Suyaklaming harakatlanuvchi, birlashgan qismlari bo‘g‘im, deb
ataladi. Bo‘g‘im suyaklami birlashtirib tumvchi mushakdir. Suyaklar
bir-birlari bilan mustahkam qotirilmaganligi tufayli, ular bir-
biridan uzoqlashishi, egilishi, tomonlarga burilishi va aylanishi
mumkin. Bunday harakatga bo‘g‘imlar imkoniyat yaratib beradi:
bir suyak botiq bo‘lsa, ikkinchisi bo‘rtma bo‘ladi va ular birlashadi.
Yelka bo‘g‘imi quyidagicha tuzilgan: yelka suyagining bo‘rtib
chiqqan uchi kurak suyagining botiq yuzasi bilan birlashadi va
ular erkin harakatlana oladi. Kurak, yelka va o‘mrov suyaklari
mushaklar bilan o‘ralgan. 0 ‘mrov suyagining ahamiyatli jihati
shundaki, u qo‘lning harakatiga ko‘maklashadi. Qo‘l harakat-
langanda, yelka suyagining uchi yoysimon holatdabo‘ladi.
Yelka suyagining pastki qismi yo‘g‘onlashgan, bilak suyagi bilan
birlashishi uchun g‘altaksimon maydoncha va sharsimon bo‘rtiq
bilan ta ’minlangan. Tirsakning chuqurchasi va bilak suyagining
g‘altagi va boshchali bo‘rtmasi bo‘g‘im yuzasi ustida harakatlanadi
va ular tirsak bo‘g‘imida birlashadi.
Tirsak suyagining pastki uchi ham yo‘g‘onlashgan va u kaft usti
suyagi bilan birlashadi. Ingichka uchli bilak suyagi esa, aksincha,
kaft usti suyagi bilan birlashmaydi. Har ikki suyak ham bigizsimon
o‘simtalar bilan tugallanadi va ularga paylar birikadi. Bilak va tir-
sak suyaklarining birlashgan qismi bilak-tirsak bo‘g‘imini hosil
qiladi.
Qo‘l bukilganida, unga yon tarafdan qaralsa, kaft ustidagi
bo‘g‘imlar sezilib turadi. Bunda qo‘lning profil chizig‘ida birik-
malami aks ettimvchi do‘mboqchalar ko‘tarilib turadi. Bilak, kaft
usti suyagi, kaft suyagi asoslarining pastki uchidagi bo‘rtmalar va
kaft suyaklarining boshchalari ushbu do‘mboqchalami tashkil qiladi.
Bilak harakati, qo‘lning egilishi va bukilishini, ular yelka
suyagining yumaloq qismi tagidan (suyak uchidagi yo‘g‘on qism-
dan) xayolan o‘tkazilgan ko‘ndalang o‘q bo‘ylab aylantirilganida
ko‘rish mumkin. Qo‘l vertikal o‘q bo‘ylab ichkari va tashqari to-
monga aylantiriladi. Bunda faqat bilak va kaft suyaklari birgalikda
aylanadi.
Pastki qismlar tos suyagi bilan birlashadi. Balog‘atga yetgan
odamning tos suyagi quyidagi to ‘rt qismdan iborat bo‘ladi: ikkita
nomi yo‘q suyak, dumg‘aza va dum suyak. Nomi yo‘q suyakning
91
turli qismlari quymuch, yopqich va qov suyaklari, deb ham ataladi.
Yosh bolalarda ular alohida bo‘ladi.
Oyoq (odam tanasining pastki qismi) son suyagi, katta va kichik
boldir suyaklaridan va oyoq-kaft usti, kaft suyaklari hamda barmoq
falangalaridan tashkil topgan. Yuqorida sanab o‘tilgan suyaklar
bir-birlari bilan bo‘g‘imlarda birlashadi.
Son suyagining sharsimon boshchasi tos suyagining yarim
yumaloq chuquriga kiradi. Tizzaga yaqin yerda son suyagi biroz
egiladi va tizza bilan uning orasida yassi burchak hosil bo‘ladi. Son
suyagining pastki yo‘g‘onlashgan qismida dumaloq shakldagi ikkita
bo‘rtma bo‘ladi. Bo‘rtmalar va chuqurchalar bo‘g‘im yuzasini tashkil
etadi va uning ustiga tizza qopqog‘i o‘mashadi. Tizza qopqog‘i duma-
loqsimon, baland burchagi pastga qaragan uchburchakli suyakdir.
Qopqoq tepa tarafdan son suyagiga, pastki tarafdan esa, katta boldir
suyagiga birlashadi. Katta boldir suyagi va son suyaklarining bo‘g‘im
yuzalari tizza qopqog‘i bilan birgalikda tizza bo‘g‘imini hosil qiladi
hamda ular mushak paylari bilan birlashadi.
Katta va kichik boldir suyaklari to ‘piqda mahkam birlashadi.
Ushbu suyaklaming do‘mboqlari sanchiqqa o‘xshab bir-biriga
kiyiladi. Ular to ‘piqdagi tovon usti suyagining yon tomoni bilan
birlashadi. To‘piq butun tananing tayanch markazi bo‘lgan yoyni
hosil qiladi. To‘piq tuzihshi odam yugurganidagi yoki sakraganidagi
tana silkinishlarini yurnshatadi. To‘piq yoyi old tarafdan oyoq kafti
suyaklariga, orqa tarafdan esa, tovon do‘mbog‘iga tiraladi.
Yelka, tirsak, kaft usti suyagi, tizza va tovonlaming birlashishi
inson tanasining tasvirini ishlash jarayonida asosiy e’tibor qaratilishi
lozim bo‘lgan obyektlar hisoblanadi. Ulami ifodalashni bilish yosh
rassomda inson tana tuzilishini, uning harakatini to ‘g‘ri tasvirlash
qobihyatini shakllantiradi. Tanadagi asosiy nuqtalar shaklni ishlash,
uning nisbatlarini aniqlash va inson tanasi harakatini tasvirlash
jarayonida rassom uchun m o‘ljal vazifasini o‘taydi.
Umurtqa ustuni uch asosiy o‘zgarmas nuqtalarga ega. Ular tana
asosi (tors)ning bukilish darajasini aniqlashda ko‘maklashadi. Tana
asosi skeletining old tarafida quyidagi m o‘ljal nuqtalar mavjud
o‘mrov suyaklarining birlashgan joyida ko‘krak suyagi oxirida tos
suyagida yonbosh suyaklaming yuqori qismida juft nuqtalar; pastki
qovurg‘alaming egilish joyida o‘mrov suyaklari tashqi uchlarida
nuqtalar (ushbu nuqtalar yelka kengligini belgilab beradi).
92
Q o‘ldagi m o‘ljal nuqtalar yelka suyagi boshchasida yelka
suyagining bo‘rtmasida bilak va tirsak suyaklari uchida joylashgan.
Q o‘l kaftidagi asosiy nuqtalar bo‘g‘imlarning bo‘rtib chiqqan
suyaklarida, shuningdek, barmoq uchlarida joylashgan.
Oyoqdagi m o‘ljal nuqtalar quyidagicha joylashadi. Tos suya-
gidagi yonbosh suyaklarda son suyagining katta bo‘rtmalarida tizza
qopqog‘ida medial do‘ngligida tovon do‘mbog‘i ustida falangalar
birlashgan joyda barmoq uchlarida. Ushbu nuqtalaming joylashgan
o‘rni oyoqning tinch yoki harakatdagi holatini ifodalashda m o‘ljal
vazifasini o‘taydi.
Yuqorida ko‘rsatilgan nuqtalardan tashqari tanada joylashgan
boshqa nuqtalar tanadagi teri joylashuvi va izlarini tasvirlashda
foydalaniladi, masalan, kindik, qorindagi chiziqlar va mushaklar.
Asosiy nuqtalar qomatning alohida qismlari o‘lchamlari va nisbat-
larini aniqlashda m o‘ljal vazifasini o‘taydi.
| 