4.2. Tana a’zolarining nisbatlari
Plastik anatomiyada tana nisbatlarini o‘rganishning ikki yo‘na-
lishi ko‘rsatilgan: inson tanasi tuzilishini estetik idrok etish va uni
anatomiya nuqtayi nazaridan baholash, shuningdek, amaliyotda
qo‘llash hamda rasm chizishda qulay bo‘lishi uchun barcha o‘lcham
va munosabatlami bir tizimga tushirish.
Nisbat — bu qismlarning o‘zaro va butun tasvir bo‘yicha
o ‘lchamlari tizimi va u tasvirga estetik ifoda va mukammallik
uyg‘unligini baxsh etadi. Nisbatni his eta olish — bu rasm chizish
jarayonidagi eng zamr bo‘lgan xususiyatlardan biri. Chizilayotgan
jismning nisbatlari qanchalik to ‘g‘ri aniqlansa, rasm shunchalik
asl ko‘rinishiga yaqin bo‘ladi. Odam tanasi nisbatlarini o‘rganish
bo‘yicha maxsus qonun-qoidalar ishlab chiqilgan b o ‘lib, ular
yordamida tananing har bir alohida qismini bir tizim holatiga
keltirish mumkin. Ushbu qonunlami tuzish uchun inson tanasi
haqidagi m alum ot doimo muhim bo‘lgan. Qonun rassomlar uchun
naturaga qaramasdan model tasvirini chizishda qo‘l keluvchi vosita
bo‘lishi bilan bir qatorda, tana nomlari bir-biri bilan uyg‘un-
lashuvchi insonning betakror obrazini yaratish yo‘lidagi harakat
bo‘ldi, deyish mumkin.
Turli tarixiy davrlarda go‘zallik va mukammallik haqidagi tasav-
vur o ‘sha davr rassomlarining mafkuraviy qarashlari asosida
93
narnoyon bcVlgan. Ular o‘z asarlarida o‘sha
davr, xalq va sinflar dunyoqarashini aks
ettirishgan. Qadimdan inson tanasining
oflchov birligi — moduli boflib, tananing
biron-bir qismi (bosh, kaft, barmoq, to ‘-
piq, burun) tanlab olingan va unga boshqa
barcha qismlar solishtirilgan.
Qadimgi Misrda rassomlar inson tana-
sini tasvirlashga katta cflibor bcrishgan. Nati-
jada, Misr rassomlari inson tanasining har
bir qismini oflchab, oflganib, uning asosida
qonun ishlab chiqishdi. Bunda ular inson
tanasi qismlarini oflchashda m atematik
hisob-kitoblardan foydalangan. Qonunning
yaratilishida Misr rassom-nazariyotchilari
qom atning qismlarga nisbiy boflinishi
tizimini yaratishdi. Unga kofla, qismlar
yordamida butun tanani va bir qism ofl-
chami bilan ikkinchi qism oflchamini aniq-
lash imkoni paydo bofldi. Misr qonuniga
kofla, oflchov birligi sifatida qoflning ofl-
ta barmogfl uzunligi qofllanilgan. Qomat
20 qismga boflingan (62-rasm).
Misr qonuniga asosan inson tanasi quyidagi oflchamlarga ega
boflgan: tovon balandligi bitta o‘rta barmoq balandligiga, tizza
qopqogflning yuqori qismidan qovuqqacha boflgan orahq esa, to ‘rtta
barmoq uzunligiga teng, deb hisoblangan. Qovuq butun tanani
teng ikki qismga bofladi. Tana markazi (pastdan yuqoriga tomon
oflchanganida) o‘n bitta barmoq uzunligiga to ‘g‘ri keladi. Ko‘krak
soAgflchlari o‘n to ‘rtinclii va o‘n besliinchi barmoqlar o‘rtasida
joylashgan. Bosh uzunligi ikki o‘rtacha barmoq uzunhgiga teng. 0 ‘n
yettinchi barmoqda burun uchi, o‘n sakkizinchi barmoqda esa,
peshana do‘ngligi joylashgan.
Shuning bilan birgalikda qadimgi Misrda inson tanasining
nisbatlarini taqqoslashda yosh bolalar va o‘smirlarni hisobga
olishmagan. Rassom ayol, erkak va bolalaming rasmini bir qonun
asosida, faqat oflchamini o‘zgartirib ishlagan. Oflchamlaming kat-
ta-kichikligidan insonning ijtimoiy nufuzini koflsatishda foy-
dalanilgan. Shu sababli ham, fir’avn yoki mashhur shaxsning rasmi
62-rasm.
94
oddiy insonlar tasviriga qaraganda, bir necha bor katta qilib
ishlangan. Qadimgi Misr san’ati, asosan, sinfiy tabaqalami ifoda-
lashga qaratilgan edi.
Shuni ta ’kidlash lozimki, qadimgi Misr rassomlari bir tasvir
doirasida jismga turli nuqtayi nazar bilan yondashishgan: masalan,
tananing ba’zi qismlari old tomondan (bosh, oyoq), shu paytning
o‘zida boshqa qismlar (ko‘z, yelka) yon tarafdan tasvirlangan. Shu
o‘rinda ta ’kidlash lozimki, qadimgi asarlaming o‘ziga xos jihatlari
ham bo‘lgan. Asarlar ko‘p asrlar davomida bir rangda, boshqa tus
va ranglardan foydalanmasdan siluetda ishlangan.
Yevropa qonunlari — qadimgi yunon-rum an’analariga asos-
langan bo‘lib, ular Uyg‘onish davri rassom-nazariyotchilarining
asarlarida bizning davrimizgacha yetib kelgan. Mazkur asarlar birlik
g‘oyasi bilan sug‘orilgan va ulardagi inson tasviri ideal m e’yorlarda
ishlangan.
Yunonlar qadimgi Misr rassomchilik maktabining rasm ishlash
usullarini egallab, inson tanasi tuzilishi muammosiga yangicha
yondashishgan. Ularning ta ’kidlashicha, hayotdagi eng ajoyib
mavjudot, bu — inson: chiroyli qomatli ayol, mushaklari rivoj-
langan erkak. Tabiatni, insonning yalang‘och tanasi go‘zalligini
o‘rganib, ulardan shunchalik ko‘p go‘zallik va nafosat topgan-
larki, natijada, ular m a’budalar timsolini ham inson tasvirida
ishlay boshlashgan.
Qadimgi Yunonistonda inson tasvirini tasviriy san’atning bosh
b o ‘g‘imi sifatida ta ’riflab, inson tanasining barcha qismlarini
sinchkovlik bilan o‘rganib chiqishgan. Ular inson tanasi tasvirini
ishlashda, a n ’anaviy qonundan foydalanib, san’atda yangi
muammoni ilgari surishgan va uning yechimini o‘z asarlarida ko‘rsata
ohshgan. Ulaming ta’kidlashicha, jahonda qonun-qoida hukmron-
lik qiladi va go‘zallik mohiyati m a’lum tartib asosida (simmetriya,
qismlarning o ‘zaro va butun jism bilan uyg‘unlashuvi hamda
matematik munosabatlar natijasida) vujudga keladi.
Miloddan awalgi 432-yilda Poliklet inson tanasi qismlarining
nisbiy qoidalari to ‘g‘risida m a’lumot yozib qoldirgan. U inson
tanasining yangi nisbiy bo‘linishini o‘rgandi va tasviriy san’at tarixida
birinchi marotaba tananing yashirin dinamikasini bir oyoqqa tiralib
turgan inson tasviri misolida ko‘rsatib berdi. Ushbu muammoning
yechilishi bilan inson tasviri real ko‘rinishga ega bofldi va ishlangan
rasmlarda tiriklik va tabiiylik mujassamlashdi. Poliklet o‘z nazariy
95
chov birligi sifatida kaft-
dan foydalangan, bosh-
qalarida oyoqning tag qis-
mi, yana ba’zilarida esa,
bosh balandligidan foydalangan, deb e’tirof etilgan.
Yunon rassomlari tasviming tabiiyligiga katta e’tibor qaratishgan.
Ular borliqni asl ko‘rinishda tasvirlashga intihshgan. Natura bilimlar
manbayi bo‘lib xizmat qilgan va o‘z navbatida rassomchilikdan
ta’lim berish ham natura asosida paydo bo‘lgan. Asosiy qoidaga
ko‘ra, inson — barchajismlar ohchovi. Ushbu falsafiy g‘oya qadimgi
yunon san’ati asosida shakllangan.
Uyg‘onish davri, nafaqat, tasviriy san’at rivoji tarixi uchun,
balki umuman, rasm chizish usullarini o‘rganish sohasi uchun
hamyangi davr bo‘ldi. Bu davrda realistik rasmlar ishlashga, borliqni
haqiqiy ko‘rinishini tasvirlashga ishtiyoq tughldi. Uyg‘onish davri
ijodkorlari tabiat qonunlarini ochib berishga intilib, san’at va fanni
bir-biri bilan bog‘lash vazifasini o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishdi.
Ularni qadimgi Yunon san’ati ruhlantirdi. Tasviriy san’at muam-
molari ustida mashhur rassomlardan Aberti, Leonardo da Yinchi,
Dyurer va boshqalar shug‘ullanishgan. Barcha san’atlarning
durdonasi bo‘lmish rassomchilikka bo‘lgan hurm at-e’tibor yana
tiklandi. Mikelanjelo Buanorottining fikricha, qalamtasvir yoki
qarashlarini tasvirlab be-
rish uchun eramizdan av-
valgi Y asrda D o rifo r
m a’budasini yaratdi va
ushbu asar rassomlarga
nam una sifatida xizmat
qildi (63-rasm). Keyingi
davr rassom lari u chun
ushbu asar o ‘ziga xos
darslik vazifasini o‘tagan.
Ammo Poliklet qonuni
h aq id a b izgacha yetib
kelgan m a’lumotlar bir-
b irig a q a ra m a -q a rsh i.
Ushbu maTumotlarning
ba’zilarida Poliklet oT-
96
chizgilar san’ati ham rassom-
chilik, ham haykaltaroshlik,
ham me’morchilikning yuqori
nuqtasi hisoblanib, qalam -
tasvir barcha ilmlarning ildizi
va manbayidir. Shuningdek,
ushbu mashhur rassom ham
inson tana a’zolarining nisbat-
larini mukammal ishlab chi-
qib, o‘zining dunyoga mash-
hur asarlarini yaratib qoldir-
gan. Uning inson tana a’zola-
rining nisbatlari haqidagi chiz-
malarini 64-rasmda ko‘rishimiz
mumkin.
M e’mor Yitruviy nisbat-
larni o‘rganish chog‘ida inson
tanasi qismlarining quyidagi
munosabatini hisobga olgan:
bosh tana balandligining 1/8
qismi, yuz tana balandligining
1/10; yuz balandligi kaft uzun-
ligiga teng, kaft qomat baland-
ligining 1/10 qismiga teng. Bo‘yin va bosh balandligi ko‘krakdan
boshlanganida qomat balandligining 1/6 qismiga teng. Boshning eng
yuqori nuqtasidan ko‘krak so‘rg‘ichlari joylashgan chiziqqacha
bo‘lgan oraliq qomatning 1/4 qismiga teng. Kindikning balandligi
butun tana balandhgining 4/6 qismiga teng. Boldir tizza qopqoghning
pastki qismigacha bo‘lgan uzunligi model balandligining 1/4 qis-
miga teng. Tovon uzunligi model balandligining 1/6 qismiga teng.
Yitruviyning nisbatlar tizimi Uyg‘onish davrida Chennino
Chennini va Leonardo da Vinchi tomonidan yangilangan hamda u
to‘g‘ridan to‘g‘ri «qadimgilar kvadrati» nomli qonun bilan bog‘liq.
Ushbu qonunning Vitruviy ilgari surgan grafik ifodasi hozirgi kunga
qadar mashhur bo‘lib kelgan ko‘pchilik Yevropa qonunlarining
asosi hisoblanadi (65-rasm).
Leonardo da Vinchi asosiy e’tiborni inson tanasi rasmini
chizishga qaratdi. Bunda u qomatni to‘g‘ri shakllantirish, uning
97
muvozanat o‘qini aniq to-
pish va harakat xususiyatini
to ‘g‘ri ko‘rsatib berish mu-
himligini ta ’kidlaydi. Ushbu
shart bajarilganidan so‘ng,
tana nisbatlarini aniqlashga
kirishish kerak.
Leonardo da Vinchi in-
son tanasi tasvirini chizish
qoidalarini ishlab chiqish
chog‘ida, Vitruviyning nis-
batlar tizimi — «qadimgilar
kvadrati» tizim ini shakl-
lantirdi (unga ko‘ra, inson
tanasi uzunligi yoyilgan ikki qo‘l uzunligiga teng). U inson tanasi
qismlarining nisbiy munosabatini o‘zida aks ettiruvchi rasm-sxemani
ishlab chiqdi. Unda quyidagi munosabatlar ko‘rsatilgan: tizza
qopqog‘ining pastki qismigacha bo‘lgan oraliq tana balandligining
1/4 qismiga teng, jinsiy a’zodan peshanagacha bo‘lgan qism tana
balandligining 1/2 qismiga teng, jinsiy a’zodan ko‘krak so‘r-
g‘ichlarigacha bo‘lgan oraliq tana balandligining 3/4 qismiga teng,
to ‘sh suyagi dastasidan jinsiy a ’zogacha bo‘lgan oraliq tana
balandligining 5/6 qismini tashkil etadi, jinsiy a’zodan burungacha
bo‘lgan masofa tana balandligining 11/12 qismiga teng; markaziy
chiziqdan qo‘lning boshlanish qismigacha bo‘lgan oraliq qomat
balandligining 1/8 qismiga teng; markaziy chiziqdan tirsakkacha
bo‘lgan masofa qomat balandligining 1/4 qismiga teng; marka-
ziy chiziqdan kaftgacha b o ‘lgan oraliq qom at balandligining
4/10 qismiga teng.
Leonardo da Vinchi qonuniyati asosida chizilgan inson tanasi
tasviri uzun oyoqlar, kindikning past joylashuvi hamda uzunchoq
yuz bilan ajralib turadi. Shuningdek, nemis rassomi Albrext
Dyurerning nazariy qarashlari ahamiyatli hisoblangani bois uning
asarlari rassomchilik mashg‘ulotlarini o ‘tkazish metodikasini
rivojlanishiga turtki bo‘ldi. U turli inson turlari mavjudligi g‘oyasini
ilgari surgan. A. Dyurer asarlari insonparvarlik tuyg‘ulari bilan
sug‘orilgan. A. Dyurer o ‘zining «Nisbatlar haqida ilmiy ma-
qola»sining kirish qismida (1513) shunday yozgan edi: «Biror
98
narsani biladiganlar o‘z bilimlarini boshqalarga, ushbu bilimga
muhtoj insonlarga ham o‘rgatsinlar»'.
A. Dyureming «Inson tuzilishi nisbatlarini o‘rganish» asari aha-
miyatga molik bo‘lib, u rassomning deyarli butun ijodiy faoliyati-
ning asosi desak, xato bo‘lmaydi. A. Dyurer ushbu masala bo‘yicha
barcha mashhur g‘oyalami keltirib, ko‘plab rasm va chizgilar orqali
ularga ilmiy izoh bergan. Rassom o‘z ijodiy faoliyati davomida in-
son tanasining tuzilishini m atem atik hisob-kitoblar ham da
geometrik shakllar orqali tasvirlash yo‘llarini izlab topishga intilgan.
A. Dyurer inson tanasini quyidagi nisbiy qismlarga ajratish g‘oya-
sini olg‘a surgan: agar inson tanasi uzunligini 1 deb olsak, bosh
uzunligi — 1/8, tana asosi — 1/2, qo‘llar (tirsakkacha bo‘lgan
qismi) — 1/4, ko‘krak kengligi — 1/6, yelka kengligi — 1/4, kaft
kengligi — 1/10, tovonlar — 1/6, tos suyagining biroz pastki
qismi butun tana uzunligining 1/2 qismiga teng. U ayol rasmini
ishlashga alohida ahamiyat beradi. Bu yerda A. Dyurer, nafaqat,
tana qismlarining nisbiy bo‘linishi qoidalarini hisobga olgan, balki
ajratish chiziqlaridan tasvimi ishlashda yordamchi vosita sifatida
foydalangan.
Uyg‘onish davrining ko‘pchilik rassomlari — Rafael Santi,
Mikelanjelo Buanorotti va boshqalar tananing qismlarga ajralishi
qoidalari ustida ish olib borishgan. Lomasso qonuniga asosan, tana
balandligi o‘n qismga bo‘linishining o‘ziga xos afzalliklari shundan
iboratki, bunda tasvir anatomik nuqtalar bilan ko‘p hollarda mos
keladi. Ushbu qonun uch tenglikni olg‘a suradi: burun asosi —
| 