3.4. Ikki, uch geometrik shakllardan tashkil etilgan
natyurmortning qalamtasviri
Barcha mashg‘ulotlarda bo‘lgani kabi, gips geometrik shakl-
larning qalamtasvirini bajarish ham tasviriy san’atning «oltin
qonuni» — oddiydan murakkabga uslubida amalga oshiriladi.
M a’lumki, bizni o‘rab turgan predmetlar dunyosining barchasi
geometrik shakllarga asoslangan (shar, kub, prizma, konus,
piramida, silindr, parallipiped va h.k.lar). Shakllaming gipsdan
bo‘lishining asosiy sababi, ular aksariyat hollarda sun’iy yorit-
qichlar bilan yoritilib, o‘quv-mashq maqsadlarida qo‘yiladi. Yomg‘-
soya majmuasi (yorug‘, soya, yarim soya, refleks, shaxsiy va
tushuvchi soya, yaltiroqlik) och tusdagi, xususan, oq buyumlarda
yaqqol ko‘rinadi.
73
Bundan tashqari oddiy qora qalam vositasida shakllarning tus
munosabatlarni aniqlash yoshlarni tasvirlashda tartib bilan ish
yuritishga o‘rgatadi. Eng muhimi, dasturda ko‘rsatilgan murakkab
vazifalarni (me’morlik bo‘lagi, gips milliy naqsh bo‘lagi, inson
portreti va gavdasi) oddiy geometrik shakllar, tekisliklar bilan
tasvirlash uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi. Yuqorida keltirilgan
barcha malakalar bilan bir qatorda, geometrik shakllar qalam-
tasvirini bajarish m ashqlari asosida o ‘quvchi buyum larning
kenglikdagi fazoviy holati, yorug‘-soya munosabati va o ‘zaro
nisbatlari kabilar haqida to ‘liq m a’lumotga ega bo‘ladi.
Gips geometrik shakllar rasmini uyda mustaqil chizish jarayonida
o‘quvchi ushbu shakllar nusxasini simdan yasab olishi va buyum
tekisligiga turli holatlarda qo‘yib, uning joylashishi, konstruktiv
tuzilishi, perspektiv qisqarishi, shakllarning ko‘rinar va ko‘rinmas
tomonlarini tasawur etishi hamda o‘zining nazariy bilimlari va
amaliy ko‘nikmalarini yanada chuqurlashtirishi kerak. Ayniqsa, bir
guruh geometrik shakllarni tasvirlashda ushbu usul o‘quvchiga
yengillik tug‘diradi. Chunki, bir shakl ikkinchi bir shaklni to ‘sib
turganda, ularning joylashgan yeri, birlashgan joylari hamda o‘zaro
nisbatlari yaqqol ko‘rinadi.
Shuningdek, auditoriyada ishlangan mashqlar bilan bir qatorda
uyda ushbu geometrik shakllar namunasini qog‘ozdan yasash, ulami
alohida va ikki, uch, to ‘rt buyum ishtirokida turli kompozitsiyalar
tuzib tasvirlash muhimdir. Shakllarni turli holatlarda qo‘yish va
yoritish orqali chizuvchining fazoviy va hajm borasidagi bilim hamda
tasawurlari rivojlanadi.
Quyida ufq chizig‘idan pastroq joylashgan va yuqori old
tom ondan yoritilgan prizma, silindr va sharning uch uslubiy
bosqichlarda bajarilgan namunasini ko‘rib chiqamiz:
1-bosqich. Shakllarning eng chekka tomonlari asosida uni qog‘oz
sirtida ko‘rinar va ko‘rinmas qirralarini tasaw ur etgan holda
joylashtirish hamda uning nisbatlari, balandligi, harakat holatiga
qarab, perspektiv ko‘rinishining dastlabki belgilarini aniqlash;
2-bosqich. Shakllarning konstmktiv tuzilishini yengil chiziqlar
bilan tasvirlab, tutash nuqta orqali yon tomonlarining perspektiv
qisqarishini ufq chizig‘iga binoan aniqlash, shakllarning nisbatlari
va perspektiv ko‘rinishlarini belgilab, ularning buyum tekisligidagi
tushuvchi soyasini belgilash;
74
3-bosqich. Kub shaklining barcha yorug‘-soya munosabatlarini
belgilash, tomonlari tus nisbatlarini aniqlab, refleks, yaltiroq
qismlarini topib, vazifani bir butun yaxlitlikka keltirish (51-rasm,
a, b, d).
51-rasm.
Geometrik shakllardan tuzilgan natyurmortlarni tasvirlashda
ularning oddiylaridan boshlash kerak, shundan keyin sekin-asta
murakkablariga o‘tiladi.
52-rasmdagi kub, shar, silindr, shakllarini tasvirlash ham
yuqoridagi misolni bajarilgan bosqichlar asosida olib boriladi. Kub
shaklini tasvirlash bosqichlari asosida olib boriladi. Bunda
shakllarning o‘zaro munosabatlari, tasvirlashda yordamchi chiziqlar
o‘tkazib ish yuritish usuli, perspektiva qonunlariga asoslanib, mashq
bajariladi.
75
52-rasm.
parallel ravishda uyda
ishlangan mashqlar
o ‘quvchining o ‘qi-
tuvchi rahbarligida
kompozitsiya borasida olgan fazoviy tasawur, chiziqli konstruktiv
tuzilish, yorug‘-soya munosabatlari, perspektiva qonuni, nisbatlarni
to‘g‘ri belgilash va ayniqsa, tasvirlash malakalarini rivojlantiradi.
Buning uchun uydagi turli shakllarga ega bo‘lgan quti, kursi, yashik,
bidon, ko‘za, choynak, piyola, stakan va boshqa ko‘plab uy jihoz
va buyumlari kifoya (53, 54, 55, 56-rasmlar).
0 ‘tilgan mavzu-
larga qiyoslab o‘quv-
chi uyda mustaqil ra-
vishda ko‘plab xo-
maki rasm va qalam-
chizgilar bajarishi
muhim ahamiyatga
ega. Chunki audi-
toriyada bajarilgan
har bir vazifa asosida
53-rasm.
55-rasm.
76
|
