33-rcism.
xususan, silin d r asosining
perspektiv qisqarishi ko‘rsa-
tilgan (a—g). Buni yanada
kengroq anglash uchun uy
jihozlarining chiziqli rasm-
larini tahlil qilish orqali ko‘ri-
shimiz mumkin (35, 36-rasm-
lar). Ellips ikkita o‘zaro per-
pendikular o‘qlar asosida qu-
riladi: katta (gorizontal) va
kichik (vertikal) o‘qlar. Ular
34-rasm.
64
kesishganda, har ikkisi ham
teng bo‘linishi kerak.
Shunday qilib, ellipsning
gorizontal tekislikda yotuvchi,
aylana diametriga mos keluvchi
katta o‘qi gorizontal holatda
qoladi va ushbu o‘qning uzun-
hgi tabhy jismdagi kichik hamda
katta o‘q nisbatlarini ko‘z bilan
chamalash orqali aniqlanadi.
Shu yo‘l bilan rasmda gori-
zontal tekislikda yotuvchi ayla-
nani hosil qilish mumkin. Bu-
ning uchun kvadratning pers-
pektiv tasviri va diagonallari-
dan foydalanhadi va uning ichi-
35-rasm.
da ellipsni nuqtalar bilan bel-
gilab chiqiladi.
Ellips chizish qonun-qoi-
dalarini tushuntirish davomida
pedagog rassom larni ellips
har qanday holatlarda chizil-
ganida ham uning chetlari
o‘tkir burchak hosil qilmasligi
haqida ogohlantirishi lozim.
Ellips — bu tekislikda yotuv-
chi aylananing perspektiv
ko‘rinishi. Shuning uchun el-
lipsning pastki o‘qi diametri
minimal kattalikda bo‘lganida
ham uning pastki qismidan
yuqori qismiga ehtiyotkorlik
bilan o‘tiladi.
S hunday qilib, silindr
chizishni ellipsning katta yoki
kichik o ‘qi va perspektiv
65
ko‘rinishdagi kvadrat diagonali yordamida uning asosini hosil
qilishdan boshlanadi. Awalambor, vertikal o‘q chiziladi hamda
uning yordamida silindming vertikal holati belgilab olinadi va natijada
shaklning to‘g‘ri chizilishini nazorat qilishga imkoniyat tughladi.
Ushbu o‘qda silindrning balandligi uning pastki asosda belgilangan
eniga nisbatan aniqlanadi. Shundan so‘ng, pastki asos ellipsi
chiziladi va asosdagi (kvadrat va ellips asosidagi) taxminiy
nuqtalardan yuqoriga qarab, belgilangan tepa asosdagi nuqtagacha
vertikal chiziq chiziladi.
Silindming yuqori asosi ufq chizigh va birlashish nuqtasini
hisobga olgan holda chiziladi. Yuqori ellips aniqlanadi va ellips-
larning uchlari (ellipslarning katta o‘qlari uchlari)dan vertikal
chiziqlar o‘tkaziladi va ushbu chiziqlar silindrning yon yuzasini
hosil qiladi. Bu yerda shuni yodda tutish kerakki, silindrni hosil
qilish uchun silindr asosi diametriga va katta o‘qqa teng kvadrat
asosli prizma yasaldi. Silindr hosil bodganidan keyin, ortiqcha
yordam chi chiziqlarni
0
‘chirg‘ich yordamida yumshatish va
ellipslarning oldingi qismlarini hamda silindrning yon tarafini
ko‘rsatuvchi chiziqlarni, qalamni bosib yurgizish orqali qalinroq
qilish mumkin (37, 38, 39-rasmlar).
Ikki konusning rasmini chizish (tik va yotgan holati). Ushbu
topshiriqni tushuntirish uchun konusning karkas shaklidan foyda-
66
laniladi. Tik holatdagi konusni chizish juda oddiy. Bu, awalo,
qog‘ozda konusning asosi (ellips holatidagi aylana) joylashadigan
joyni aniqlash, konusning yuqorisidan ellips asos markazi (katta
va kichik o‘qlar kesishgan nuqtajga tushirish va so‘ngra asosning —
ellipsning katta o‘qi uchlarini konusning balandligi bilan tutash-
tirishdan iborat.
Konusni yotgan holatda tasvirlash tik holatdagi konusni
chizishdan ko‘ra, biroz qiyin. Buning uchun konus balandligi va
asosi o‘rtasidagi burchak to‘g‘ri aniqlanishi kerak.
Tasvir barcha topshiriqlar kabi yengil chizgilar chizish bilan
boshlanadi. Vazifani boshlashdan aw al uni turli nuqtalardan turib
qalam chizgilarda bajarish kerak. Bu yerda o ‘qituvchi ham
o‘quvchilarga uslubiy maslahatlar berishi va amahy jihatdan qog‘oz
burchagida ko‘rsatib berishi lozim. Yotgan konusni xuddi shunday
holatdagi piramidaga asoslangan holda chizish mumkin. Bunda
silindming yotgan holati asosi, yotgan holatdagi konus asosiga
o‘xshab ketadi (aylananing perspektiv qisqarishi). Qog‘oz sirtida
m alu m burchakli kvadrat chiziladi va uning ichida ellips holati-
dagi aylana — konusning asosi joylashadi. Ellipsning o‘qlari uning
uchigabirlashtirilib, perpendikular chiziq chiziladi. EUipsning katta
o‘qi uchlaridan konusning markaziy o‘qi balandligi tomon to‘g‘ri
chiziqlar chiziladi va natijada, konus hosil bo‘ladi. Tasvir qurihshida
shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, konus asosining perspektiv
qisqarishida uning kichik aylanasi sinmasdan, yengil tasvirlanishi
lozim (40, 41, 42, 43, 44-rasmlarda yotgan va tik holdagi konusning
besh bosqichdagi tasviri ko‘rsatilgan.
40-rasm.
41-rasm.
67
44-rasm.
Hayotda uchraydigan ko‘plab uy-ro‘zg‘or buyumlarining umu-
miy ko‘rinishi, jumladan, bidon, choynak, piyola va boshqalarning
asosi ham shu yo‘sinda tasvirlanadi hamda qaysidir ma’noda ushbu
geometrik shakllarni eslatadi.
Shar rasmini chizish. Shar tuzilishining ahamiyatli, o‘ziga xos
tarafi shundaki, uning yuzasidagi barcha nuqtalar bir nuqtadan —
markazdan bir xil o‘lchamda tarqaladi. Bizni o‘rab turgan borliqdagi
ko‘plab jismlar, masalan, mevalar, sabzavotlar, sport to ‘plari va
boshqalar shar yoki sharsimon shaklga ega. Odam boshining tepa
qismi, miya qutisi ham sharsimon ko‘rinishli. Boshning pastki qismi
suyaklari esa, mukammal shakllardan tashkil topgan.
Bunday shaklning tuzilishini idrok etish muhim ahamiyatga
ega. Sharning faqat bitta yuzasi bor va uning chegarasi mavjud
emas; shar aylananing o‘z diametri — aylanish o‘qi bo‘yicha
aylanishi natijasida hosil bo‘ladi, shuning uchun unga qaysi
nuqtadan qaralmasin uning shakli, konturi va ko‘rinib turuvchi
68
yuzasi o‘zgarmaydi va doimo aylana ko‘rinishida bo‘ladi. Shaming
chiziqli tasviri faqat aylanani to ‘g‘ri chizishdan iborat bo‘lsa-da,
shar shaklining hajmli modelini soyasi bilan chizish rassomchilik
mashg‘ulotlaridagi eng qiyin vazifalardan biridir.
Shar chizishda yomg‘ va soya yordamida jismning hajmi qay
darajada tasvirlash imkoni borligini bilish kerak. Rasmdagi yorug‘
joylar — yomg‘lik ko‘proq tushgan joylami, to ‘q joylari esa, uning
eng keng joyida — ekvatorida bo‘ladi. Ulaming oralig‘ida esa, ya’ni
yomg‘lik o‘tkir burchak ostida tushgan joylarda yarimsoya hosil
bo‘ladi. Bunda yomg‘lik ma’lum miqdorda qaytadi va soya hosil bo‘ladi.
Ushbu soya jism yuzasining soyadagi qismi shaklini xarakterlaydi.
Shuningdek, tushuvchi soya tushunchasi ham mavjud. Shar shak-
lini yorug‘lik va soya munosabatlari asosida tasvirlash jarayonida
yomg‘lik qayerdan va qanday tushayotganligini, jism yuzasining
qaysi qismi yorug‘lik manbayiga eng yaqin joylashganini, o‘sha
yuzani qay darajada yoritishini, yomg‘likning tugashi va soyaning
boshlanish joylarini hamda soya hosil bo‘lish sabablarini tasaw ur
etish kerak.
Yorug‘lik va soya munosabatlarining turlicha bo‘lishiga sabab
shundaki, yomg‘lik eng yaqin yuzadan uzoqlashgani sari kamayadi
va asta-sekin yorug‘likdan soyaga o‘tib boradi. Shu sababli ham
shardagi yorug‘lik-soya munosabatlari murakkab va tasvirlash ancha
mushkul. Shar shaklini chizishda, ayniqsa, shar yuzasiga yomg‘lik
tushayotgan bo‘lsa, uning chegaralari va orqa fonni tasvirlash
murakkab ishdir. Bunday holatda shar yuzasining chegarasi
ko‘rinmaydi va kontur ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi.
Rasm chizishni boshlash uchun dastlab qog‘ozda uni kom-
pozitsiya jihatdan qurib olinadi. Shuningdek, rasm chizish jarayonida
metodik ketma-kethkka rioya qilish kerak. Awal shaklni yengil soya
tasviri bilan, so‘ngra esa, butun shakl bo‘yicha aniq yorug‘ va soya
munosabatlarini to ‘g‘ri taqsimlash orqali (yorug‘lik tushuvchi
yuzalami taqqoslab) chizish lozim.
Ish davomida sharning yomg‘lik tushmaydigan, ya’ni soya
qismiga to ‘g‘ri ishlov berilganda, tasvir relyefi yanada to ‘qroq
tusda bo‘lishi mumkinligini yodda tutish kerak; bunda yomg‘likning
qaytish darajasi soyadan yorqinroq, ammo yomg‘lik tushuvchi
yuzadan to‘qroq bo‘lishi kerak. Sharga yorug‘likning qaysi nuqtadan
tushishiga qarab, u to ‘sib turgan yerlarida tushuvchi soyalar hosil
bo‘ladi (45, 46, 47, 48, 49-rasmlar).
69
45-rasm.
46-rasm.
49-rasm.
70
| 