95-rasm.
doimiy ravishda asosiy nisbatlami e’tiborda
tutish kerak. Buning uchun o‘lchov vosi-
tasi sifatida, masalan, bosh balandligini
ohsh mumkin.
«Ekorshe» gips modeli rasmini ish-
lashning dastlabki bosqichida rassom bu-
tun modelning umumiy ko‘rinishini bel-
gilab olishi lozim (96-rasm ). M odel
qog‘ozda belgilab olinganidan keyin,
chizishni ko‘rsatilgan ketma-ketlik bo‘yi-
cha quyidagi suyaklar birlashgan joyini
topishdan boshlanadi. Buning uchun quyi-
dagilarni anglab olish kerak:
• modeldagi oyoqlarning holatini bel-
gilash uchun tos va son suyaklari birlash-
gan joyni aniqlash;
• tizza bo‘g‘imi va qopqog‘i holatini
topish uchun son va boldir suyaklari bir-
lashgan joyni aniqlash;
• ichki va tashqi tovon yuqorisidagi
d o ‘m boqlar holatini belgilash uchun
boldir suyaklarining tovon bilan birlash-
145
gan joyini aniqlash;
• ikki o‘mrov suyagining kurak va yelka suyaklari bilan birlash-
gan joyini aniqlash;
• tirsak bo‘g‘imi joylashuvini belgilash uchun yelka suyagining
bilak va tirsak suyaklari bilan birlashgan joyini aniqlash;
• bilak va tirsak suyaklarining qo‘l kafti bilan birlashgan joyini
aniqlash lozim.
Rasm chizishda ushbu joylar mo‘ljal vazifasini o‘taydi. Anatomik
model rasmini chizishni oyoqdan ham boshlash mumkin. Oyoqni
tosdan boshlab qismlarga bo‘lib chiziladi. Bunda qismlar juft-juft
(ikki oyoqdagi mushaklarni bir-biri bilan solishtirgan holda)
chiziladi.
Awalambor, sonning tizzagacha bo‘lgan qisrni, so‘ngratizzadan
boldirgacha bo‘lgan qism va eng oxirida tovon shakli aniqlanadi.
Son shakli teri ostida joylashgan mushaklar tuzilishiga bevosita
bog‘liq. Dastlab rasmda tos suyagidan pastga tushuvchi sonning
to ‘g‘ri mushagi yengil chizgilar bilan belgilab olinadi. Shundan
so‘ng, sonning ustki qismini shakllantiruvchi ustki tashqi serbar
mushagi va ichki keng mushak chiziladi. Ko‘rsatib o‘tilgan mu-
shaklaming pastki qismi tizza qopqog‘i hisoblanadi.
Chizishda qulaylikka erishish uchun taranglashtiruvchi serbar
mushakni hamda undan biroz yuqoriroqdagi o‘rta dumba mushagini
belgilab olish kerak. Sonning yuqori-ichki qismidan yaqinlash-
timvchi uzun mushakni aniqlash lozim.
Boldir suyagi tuzilishiga o‘tish davomida, awalambor, katta
boldir suyagining qirrasi yo‘nalishini to ‘g‘ri aniqlanadi va u tizza
bo‘g‘imidan ichki tovon do‘mbog‘igacha belgilanadi. Shundan
so‘ng, ichki va tashqi tovon holati va shakli aniqlanadi. Boldirning
butun ustki yuzasi bo‘ylab, kichik boldir suyagining boshchasidan
tortib kichik boldir mushaklarini belgilab chiqish kerak. Boldiming
ichki tarafidan boldir mushakning lateral boshchasi va kamba-
lasimon mushak belgilanadi. Shu yo‘l bilan rasmda boldirning old
va yon tarafdagi yuzalari aniqlab olinadi.
Tovonning umumiy shaklini chizishda boldir va tovon suyak-
larini birlashtiruvchi boldir-tovon bo‘g‘imini e’tiborga olish muhim-
dir. Boldir-tovon birikmasi birlashtiruvchi (sharnir) vazifasini
o‘taydi. Uning ko‘ndalang o‘qi tovonning tovon usti suyagi bloki-
146
dan o‘tadi. Boldir suyaklarining pastki qismi tovonning oshiq va
oshiqboshchasi qismi bilan ichki va tashqi tomondan birikib bold-
ir-tovon bo‘g‘imini hosil qiladi. Rasmning umumiy tasvirini ish-
lash uchun o‘quvchi sxematik tarzda tovonning yoysimon tuzil-
ishini tushunib ohshlari lozim. Bunda tovonning kaft suyagi va oyoq
kaft usti suyagi yoy hosil qilib bir-biriga tiralishini ko‘rsatib berish
kerak. Yoylar prujinasimon xususiyatga ega bo‘lib, ular oyoqning
ammortizatsiyasi bo‘lib hisoblanadi. Barmoq falangalari ham tovon-
ning ba’zi holatlarida og‘irlik tushish markazi bo‘lib xizmat qiladi.
Rassom tovon rasmini chizishni oyoqning tag qismi holati,
tayanch qismlar va barmoqlaming shaklini aniqlashdan boshlashi
kerak. Tovondagi oyoq-kaft suyagiga bosh barmoqning birlashgan
qismi hamda bosh barmoqning shaklini yengil shtrixlar bilan bel-
gilab olib, tovonning ichki yoysimon qismi va qolgan to ‘rt
barmoqning umumlashgan shakli aniqlanadi. Shuningdek, tashqi
yoy shakli ham belgilab olinadi.
Tovon rasmining umumiy ko‘rinishini chizish so‘ngida tovon
payining holati va shakllarining orqa tomondan ko‘rinishi aniq-
lanadi, har bir barmoq shakli va tovonning yoysimon qismi (old
va yon tomondan ko‘rinishi) alohida belgilab olinadi.
«Ekorshe» gips modeli oyog‘ini chizib bo‘linganidan so‘ng
tananing tos qismi shakh va tana asosi (tors)ni aniqlashga kirishiladi.
Bunda dastlab tos suyagining yonbosh suyagi holati va shakli
aniqlanishi kerak. Tos rasmi ishlanganidan keyin yonbosh suyakdan
boshlanuvchi qorinning o‘rta chizig‘idan m o‘ljal chiziq sifatida
foydalanish mumkin. 0 ‘rta chiziq juft shakllarni chizishda m o‘ljal
vazifasini o‘taydi. Tana asosi (torsni) quyidagi ikki qismdan tashkil
topgan, deb tasaw ur qilishimiz mumkin:
• pastki qism — tosning yonbosh suyagi hamda jins va kindik
oralig‘idan boshlanuvchi, yon tomondan qorin mushaklari va
yuqorisida qovurg‘a yoyigacha bo‘lgan qism;
• yuqori qism — qovurg‘a yoyidan boshlanuvchi va ko‘krak
qafasini hosil qilgan qism.
Ko‘krak qafasi rasmini chizish davomida, awalambor, o‘mrov
suyagi, to ‘sh suyagi va yuqoridagi beshta qovurg‘a va ulaming yu-
qori qismiga birikuvchi yelka suyagidan boshlanuvchi katta ko‘krak
mushaklarining holati va umumiy shaklini aniqlash lozim. Katta
ko‘krak mushaklari orasida to‘sh suyagi yuzasi va uning pastki uchini
147
(xanjarsimon o‘siqni) belgilab qo‘yish kerak. Shundan so‘ng, o‘ng
qo‘l yuqoriga ko‘tarilganda ko‘krak qafasining yon tarafida tish
shaklini eslatuvchi va shuning uchun ham oldingi tishli mushaklar,
deb nom olgan mushaklaming umumiy shakli aniqlandi. Bunda
belning eng keng mushagining bir qismi ham ko‘rinadi. Ushbu
mushakni ham rasmda belgilash zamr.
Qorinning tashqi egri muskullari shaklini aniqlash va chizish
bilan rassom tana asosi (torsni) yon tomoni yuzasini chizishni
tugallaydi. Tana asosi (tors)ning oldingi pastki qismi eng oxirgi
o‘rinda chiziladi. Bunda asosiy e’tibor shartli o‘rta chiziqqa mos
keluvchi qorinning mushaklari yaxshi rivojlangan odamlarda yaqqol
ko‘zga tashlanuvchi qorinning to ‘g‘ri muskullari va paylariga
qaratiladi.
Rasmda ko‘krak qafasining oldingi tomonidan tosning oldingi
tomonigacha cho‘zilgan qorinning to ‘g‘ri muskullari holatini
tasvirlab, ko‘priksimon pay shakli xarakterini va kindikni belgilash
kerak. Yelka kamari rasmini ishlashga kirishish oldidan yosh
rassomlarga o‘mrov suyagining ichki boshchasi to ‘sh-o‘mrov
bo‘g‘imi yordamida birikishi va o‘mrov suyagining uch yo‘nalish
bo‘yicha harakatlanishini tushuntirib berish zamr. Shundan so‘ng,
o‘mrov suyagining ikkinchi uchi yelka kamari va ko‘krak bilan
birikishi ko‘rsatib beriladi, yelka kamari va qo‘lning harakatlani-
shida muskullaming (deltasimon muskul, katta ko‘krak muskuli,
trapetsiyasimon muskul va h.k.) ahamiyati haqida tushuncha be-
riladi.
Yarim chuqurchasi aniqlanadi va yelka kamarining tasviri juft
holda tasvirlanadi. Bosh rasmi umumiy chizgilarda harakat
xarakterini mujassamlashtirgan holda yelka kamari va bo‘yin holatiga
moslab bajariladi.
Qo‘llar tasvirini ishlashga o‘tishdan oldin, yelka kengligini tos
kengligi bilan solishtirish kerak. Qo‘llarning umumiy shakli ilk
chizgilarda belgilab olingan edi. Shaklni aniqlashtirishda alohida
boTaklar holda ishlanadi: dastlab yelka b o ‘g ‘im idan tirsak
bo‘g‘imigacha, keyin tirsak bo‘g‘imidan bilak-kaft bo‘g‘imigacha,
oxirida esa, kaft rasmi chiziladi. Butun tana rasmini ishlashda boTgani
kabi qoTlarni ham juft, parallel holatda ishlanadi. Bu juda ham
qulay va foydahdir, chunki bunday holatlarda chap va o‘ng qo‘lning
148
turli ko‘rinishda bo‘lganida, shakldagi o‘zgarishlami kuzatish im-
koni tug‘iladi.
Deltasimon muskulning holati va shakli tekshirilganidan so‘ng,
ushbu muskul yelkaning ikki boshli muskuli va uning tagidan
chiquvchi yelka muskuli orasidan chiqadigan joy belgilab qo‘yiladi.
Kurakdan boshlanuvchi yelkaning ikki boshli muskuli deltasimon
muskul ostidan chiqadi va pastga yo‘naladi, tirsak chuqurchasida
bilak suyagining yuqori qismiga birlashgan pay bilan birikadi. Yelka
suyagidan tirsak suyagi boshchasigacha davom etgan yelka muskuli
teri ostida qisman ikki boshli muskul oldidan o‘tadi. Ikki boshli
muskulning ikki tomonida chuqurchalar mavjud va ular rassomga
yelka va ikki boshli muskul chegaralarini aniq belgilash imkonini
beradi. Qo‘lning yon yuzasi yelka suyagining ichki tomonidan
yelka muskullari bilan chegaralanadi. Bilak yuzasining umumiy
shakli b ir guruh m uskullarning tash q i k o ‘rin ish i asosida
aniqlanadi: bular kaftni harakatlantiruvchi uzun va qisqa yelka-
bilak muskullaridir.
Model rasmini chizish yakunlanganidan so‘ng, uni uzoqroq
qo‘yib, uzoqlashtiriladi va tasvirni natura bilan tez-tez nazar
tashlash yo‘li bilan solishtiriladi hamda yuqoridan pastga tomon
nisbatlar aniqligi tekshirib chiqiladi. Model rasmini chizishda,
aw al yorug‘lik-soya munosabatlarini hisobga olgan holda shtrixlar
yordamida umumiy chizgilar chiziladi. Model umumiy hajmga ega
bo‘lishi uchun shakllarning bir yuzadan ikkinchi yuzaga o‘tishini
shtrixlar bilan ajratib ko‘rsatish lozim. Shundan so‘ng modelning
alohida qismlari tasvirini ishlashga va har bir detalni aniqlash-
tirishga o‘tish mumkin.
Shaklni hosil qilish uchun faqatgina model tuzilishi tamoyillarini
umumiy tarzda o‘rganish vazifasi qo‘yilgani uchun modelning
mayda bo‘laklarini ishlashga unchalik hojat yo‘q. Masalan, quloq
g‘ovagi, burun, barmoq bo‘g‘imlari va hokazolar chegaralangan
vaqt davomida ishlanayotgan rasmda ifodalanmaydi.
Chiziqli-konstruktiv rasmlarda rassom modelning katta va
kichik qismlarini umumiylashtirib bir shakl ko‘rinishida tasvir-
lay olishi, hamda shaklning konstruktiv tuzilishidan foydalanib,
ushbu modelning tabiiy shaklini ko‘rsata olishi yetarlidir (97, 98,
149
99-rasmlar).
Shunday qilib, gipsdan ishlangan anatomik model rasmini
chizish bosqichlarini ko‘rsatib o‘tamiz:
1.
Model cliizish awalida yengil chiziqlar va shtrixlar bilan
kompozitsiya jihatidan qurib, cliiziqli konstruktiv asosida cliiziladi.
| 