‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q‘rta maxsus. Kasb-hunar ta’limi markazi

0 ‘quvchilar bir-birlaridan eng kamida model bo‘yiga bir baro- 
bar keladigan masofada, naturadan esa, eng kamida qomatning 
uch barobari darajasidagi masofada joylashishlari kerak. Bunday 
masofa ularga modelni boshdan oyog‘igacha perspektiv o‘zgarishlarda 
ko‘rish imkonini beradi. Rassom tasviming joylashish o‘m i va 
oMchamlarini — rasm kompozitsiyasini belgilaydi. Model pozasi 
va harakatidan kelib chiqqan holda modelning umumiy holati va 
model massasi qalam bilan yengil chizib chiqiladi.
Turgan holatdagi model rasmini chizishni dastlab old tarafdan 
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Chunki bunday holatda rasm 
chizish tamoyillarini ochib berish ancha oson kechadi. Oyoq osti 
va ular orasidagi masofa turgan modelning tayanch maydoni 
hisoblanadi. Og‘irlik markazidan o‘tuvchi tik chiziq tayanch may- 
donidan o‘tganda ham model muvozanat holatida tik turgan, deb 
hisoblanadi. Bundan shuni anglashimiz mumkinki, odam oyoqlari 
orasini kengroq ochsa, tayanch maydoni kattalashadi va mustahkam 
muvozanatga ega bo‘ladi.
Bir oyoqqa tiralib turganda, model holati og‘irlik markazi 
bo‘ylab tushirilgan tik tayanch oyoqning tovon qismidan yoki 
uning yonidan o‘tadi. Yalang‘och odam tasviri chizilganda model 
holati ana shunday bo‘lishi lozim.
Rasm chizishning dastlabki bosqichida harakat holati va asosiy 
nisbatlami ko‘rsatgan holda butun modelni umumiy ko‘rinishini 
yordamchi chiziqlarda tasvirlash muhimdir. Tasviriy san’at qonun 
va qoidalaridan bizga malumki, tabiatdagi barcha shakllar geometrik 
sirtlarga o‘xshash shakllar tarkibiga asoslanadi. Shuning uchun ham 
ushbu holatga misol tariqasida Dyurcr tom onidan geometrik 
shakllarga asoslanib ishlangan rasmni keltirishimiz mumkin.
Bu yerda model harakati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Yelka kamari 
tosga nisbatan deyarh to ‘g‘ri burchak bo‘yicha burilgan, bosh orqaga 
qayrilgan. Yanada oydinlik kiritish maqsadida A. Dyurer ko‘krak 
qafasini geometrik shakl asosida, perspektiv o‘zgarishlami ko‘r- 
satib, sxematik tarzda tasvirlagan. Og‘irlik markazidan podium 
yuzasidagi kesishish nuqtasigacha tik chiziq chiziladi. Ushbu nuqtaga 
asoslanib, ikki tovonning o‘zaro joylashuvini izlash kerak. Har 
bir oyoq turgan joy tovon uzunligi darajasida belgilanadi. Katta
152

oshiq (sonning tos bilan birlashgan qismi)dan pastga, oyoq joyla- 
shadigan joy markazi tom on tana tiralgan oyoqning umumiy 
yo‘nalishini ko‘rsatuvchi to ‘g‘ri chiziq chiziladi; ikkinchi sonning 
katta oshig‘idan erkin turgan oyoqning aw al tizzagacha bo‘lgan 
qismi, keyin esa, tovon markazigacha bo‘lgan qismi chiziq bilan 
belgilanadi.
Og‘irlik markazidan o‘tuvchi va rasmda belgilangan boshning 
yuqori qismigacha davom etuvchi tik chiziqning umumiy uzunligi 
model balandligini tashkil etadi. Tos erkin holatda turganida, og‘irlik 
markazidan tushirilgan vertikal yarim chuqurchasidan o‘tadi. Hosil 
bo‘lgan umumiy tik chiziqqa tananing quyidagi alohida qismlari 
chegaralarini ko‘rsatuvchi belgilar chiziladi: oyoq, ko‘krak va bosh 
o‘lchamini ko‘rsatuvchi belgilar. Bu yerda boshning o‘rta chizig‘i 
m o‘ljal qilib olinadi va bosh holati oval shakl bilan belgilanadi; 
shu usul bilan boshning burilish darajasi va harakati aniqlanadi. 
Ishning bu bosqichida rasmning obrazli xarakteriga ta ’sir qiluvchi 
modelning yuqori, o‘rta, pastki qismi nisbatlariga to ‘xtalib, pedagog 
rassomlarga baland, o‘rta va past bo‘yli odamlarda boshning butun 
tana uzunligiga nisbati qanday bo‘lishini, shuningdek, erkak, ayol 
va yosh bola qomatlari nisbatlari o‘rtasidagi farqlami tushuntirib 
berishi kerak.
Bosh balandligi va yarim chuqurchasining joylashuvi butun 
model balandligiga nisbatan belgilangandan so‘ng, yengil chiziqlar 
bilan o‘mrov suyaklari yo‘nalishi chiziladi. So‘ngra modelning 
yarim chuqurchasidan to ‘sh suyagining xanjarsimon o‘sig‘i, undan 
kindik va rasmdagi asosiy o‘zgarmas nuqtalardan biri bo‘lgan tos 
suyagining boshlang‘ich qismi — yonbosh suyak tomon cho‘zilgan 
shartli o‘rta chiziq aniqlanadi.
Rasmga ko‘krak so‘rg‘ichlaridan o‘tuvchi gorizontal chiziq 
chiziladi; keyin tos suyaklarining qirralaridan chiziq o‘tkaziladi va 
shu yo‘l bilan tosning gorizontal chiziqqa nisbatan qiyalik darajasi 
aniqlanadi. Ikki oyoqqa tiralib turgan model holatida tos gorizontal 
holatda bo‘ladi. Tananing barcha og‘irligini bir oyoqqa o‘tka- 
zilganida, tos og‘irlik tushmagan oyoq tomonga egiladi. Tosning 
yuqori qismi chizig‘i yonbosh suyakning ko‘rinib turgan qirralar- 
iga asoslanib belgilanadi.
153

Keyin ikki son suyagi boshchalari o ‘rtasidagi chiziq belgila- 
nadi. Tana og‘irligini ko‘rsatib turgan sonning tos bilan birlash- 
gan boshchasi aniq ko‘rinib turadi; ikkinchi oyoqning son bosh- 
chasining joylashish o ‘rni o ‘zgarganligi tufayli, uning o ‘rnida 
chuqurcha hosil bo‘ladi. Ikki son boshchalari o‘rtasidagi chiziqqa 
parallel ravishda, rasmda shtrixlab qo‘yilgan tosning yuqori 
qismidan o‘tuvchi, chiziq belgilanadi. Tos chizig‘iga parallel 
ravishda ikki oyoqning tizza qopqoqlaridan o ‘tuvchi chiziq 
chiziladi (son boshchasi va to ‘piq o ‘rtasida). Bunday usulda 
chizilgan belgilar tik chiziq b o ‘yicha model nisbatlarini aniq- 
lashga yordam beradi.
Modelning asosiy qismlari kengligi — tosdan tovongacha va 
tosdan boshning yuqori chegarasigacha bo‘lgan qismi shtrixlar 
yordamida oydinlashtiriladi. Ikki oyoqning yon tomonlari va tos, 
tors, yelka, qo‘1, b o ‘yin va bosh ham shtrixlar bilan chizib 
chiqiladi.
Ishning keyingi bosqichida o‘chirg‘ich bilan yordamchi chi- 
ziqlar va tasvirlangan model ichidagi barcha belgilangan yordamchi 
chiziqlar o ‘chiriladi, shundan so‘ng tasvirning oTchami va 
chegaralari natura bilan yana bir bor solishtiriladi. Buning uchun 
dastlab tasvir hajmini ko‘rsatib beruvchi asosiy soya va tus muno- 
sabatlari rasmda aks ettirilib, natijada nisbatlami to ‘g‘rilash va 
konturlarga shtrix bilan aniqhk kiritish imkoni paydo boTadi. Bunda 
modelning tos va boshdan boshlab, oyoq va qoTgacha boTgan 
qismlari ustida ish olib boriladi. Oyoq-qoTning — yelka, tirsak, 
tizzalaming bukilgan joylariga shtrixlar yordamida yorug‘-soya 
yordamida tus beriladi.
Qo‘1 kaftlari va tovonlar birgalikda ishlanadi, model tasviri 
shtrixlar bilan ishlanadi va shakl hajmi yorug‘lik-soya munosabatlari 
asosida ko‘rsatiladi. 0 ‘quv mashqni bajarish davomida qalamni 
botirib chizish mumkin emas, chunki xatolarni tuzatishda rasm 
qorayib ketadi va tasvir yaxhthgi buziladi. Yalang‘och model rasmini 
chizish bosqichlari va uning qismlarini umumlashtirish 100, 
101,102, 103, 104, 105-rasmlarda ko‘rsatilgan.

Download 3,5 Mb.