5.3. Tirik odam rasmini chizish
151
0 ‘quvchilar bir-birlaridan eng kamida model bo‘yiga bir baro-
bar keladigan masofada, naturadan esa, eng kamida qomatning
uch barobari darajasidagi masofada joylashishlari kerak. Bunday
masofa ularga modelni boshdan oyog‘igacha perspektiv o‘zgarishlarda
ko‘rish imkonini beradi. Rassom tasviming joylashish o‘m i va
oMchamlarini — rasm kompozitsiyasini belgilaydi. Model pozasi
va harakatidan kelib chiqqan holda modelning umumiy holati va
model massasi qalam bilan yengil chizib chiqiladi.
Turgan holatdagi model rasmini chizishni dastlab old tarafdan
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Chunki bunday holatda rasm
chizish tamoyillarini ochib berish ancha oson kechadi. Oyoq osti
va ular orasidagi masofa turgan modelning tayanch maydoni
hisoblanadi. Og‘irlik markazidan o‘tuvchi tik chiziq tayanch may-
donidan o‘tganda ham model muvozanat holatida tik turgan, deb
hisoblanadi. Bundan shuni anglashimiz mumkinki, odam oyoqlari
orasini kengroq ochsa, tayanch maydoni kattalashadi va mustahkam
muvozanatga ega bo‘ladi.
Bir oyoqqa tiralib turganda, model holati og‘irlik markazi
bo‘ylab tushirilgan tik tayanch oyoqning tovon qismidan yoki
uning yonidan o‘tadi. Yalang‘och odam tasviri chizilganda model
holati ana shunday bo‘lishi lozim.
Rasm chizishning dastlabki bosqichida harakat holati va asosiy
nisbatlami ko‘rsatgan holda butun modelni umumiy ko‘rinishini
yordamchi chiziqlarda tasvirlash muhimdir. Tasviriy san’at qonun
va qoidalaridan bizga malumki, tabiatdagi barcha shakllar geometrik
sirtlarga o‘xshash shakllar tarkibiga asoslanadi. Shuning uchun ham
ushbu holatga misol tariqasida Dyurcr tom onidan geometrik
shakllarga asoslanib ishlangan rasmni keltirishimiz mumkin.
Bu yerda model harakati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Yelka kamari
tosga nisbatan deyarh to ‘g‘ri burchak bo‘yicha burilgan, bosh orqaga
qayrilgan. Yanada oydinlik kiritish maqsadida A. Dyurer ko‘krak
qafasini geometrik shakl asosida, perspektiv o‘zgarishlami ko‘r-
satib, sxematik tarzda tasvirlagan. Og‘irlik markazidan podium
yuzasidagi kesishish nuqtasigacha tik chiziq chiziladi. Ushbu nuqtaga
asoslanib, ikki tovonning o‘zaro joylashuvini izlash kerak. Har
bir oyoq turgan joy tovon uzunligi darajasida belgilanadi. Katta
152
oshiq (sonning tos bilan birlashgan qismi)dan pastga, oyoq joyla-
shadigan joy markazi tom on tana tiralgan oyoqning umumiy
yo‘nalishini ko‘rsatuvchi to ‘g‘ri chiziq chiziladi; ikkinchi sonning
katta oshig‘idan erkin turgan oyoqning aw al tizzagacha bo‘lgan
qismi, keyin esa, tovon markazigacha bo‘lgan qismi chiziq bilan
belgilanadi.
Og‘irlik markazidan o‘tuvchi va rasmda belgilangan boshning
yuqori qismigacha davom etuvchi tik chiziqning umumiy uzunligi
model balandligini tashkil etadi. Tos erkin holatda turganida, og‘irlik
markazidan tushirilgan vertikal yarim chuqurchasidan o‘tadi. Hosil
bo‘lgan umumiy tik chiziqqa tananing quyidagi alohida qismlari
chegaralarini ko‘rsatuvchi belgilar chiziladi: oyoq, ko‘krak va bosh
o‘lchamini ko‘rsatuvchi belgilar. Bu yerda boshning o‘rta chizig‘i
m o‘ljal qilib olinadi va bosh holati oval shakl bilan belgilanadi;
shu usul bilan boshning burilish darajasi va harakati aniqlanadi.
Ishning bu bosqichida rasmning obrazli xarakteriga ta ’sir qiluvchi
modelning yuqori, o‘rta, pastki qismi nisbatlariga to ‘xtalib, pedagog
rassomlarga baland, o‘rta va past bo‘yli odamlarda boshning butun
tana uzunligiga nisbati qanday bo‘lishini, shuningdek, erkak, ayol
va yosh bola qomatlari nisbatlari o‘rtasidagi farqlami tushuntirib
berishi kerak.
Bosh balandligi va yarim chuqurchasining joylashuvi butun
model balandligiga nisbatan belgilangandan so‘ng, yengil chiziqlar
bilan o‘mrov suyaklari yo‘nalishi chiziladi. So‘ngra modelning
yarim chuqurchasidan to ‘sh suyagining xanjarsimon o‘sig‘i, undan
kindik va rasmdagi asosiy o‘zgarmas nuqtalardan biri bo‘lgan tos
suyagining boshlang‘ich qismi — yonbosh suyak tomon cho‘zilgan
shartli o‘rta chiziq aniqlanadi.
Rasmga ko‘krak so‘rg‘ichlaridan o‘tuvchi gorizontal chiziq
chiziladi; keyin tos suyaklarining qirralaridan chiziq o‘tkaziladi va
shu yo‘l bilan tosning gorizontal chiziqqa nisbatan qiyalik darajasi
aniqlanadi. Ikki oyoqqa tiralib turgan model holatida tos gorizontal
holatda bo‘ladi. Tananing barcha og‘irligini bir oyoqqa o‘tka-
zilganida, tos og‘irlik tushmagan oyoq tomonga egiladi. Tosning
yuqori qismi chizig‘i yonbosh suyakning ko‘rinib turgan qirralar-
iga asoslanib belgilanadi.
153
Keyin ikki son suyagi boshchalari o ‘rtasidagi chiziq belgila-
nadi. Tana og‘irligini ko‘rsatib turgan sonning tos bilan birlash-
gan boshchasi aniq ko‘rinib turadi; ikkinchi oyoqning son bosh-
chasining joylashish o ‘rni o ‘zgarganligi tufayli, uning o ‘rnida
chuqurcha hosil bo‘ladi. Ikki son boshchalari o‘rtasidagi chiziqqa
parallel ravishda, rasmda shtrixlab qo‘yilgan tosning yuqori
qismidan o‘tuvchi, chiziq belgilanadi. Tos chizig‘iga parallel
ravishda ikki oyoqning tizza qopqoqlaridan o ‘tuvchi chiziq
chiziladi (son boshchasi va to ‘piq o ‘rtasida). Bunday usulda
chizilgan belgilar tik chiziq b o ‘yicha model nisbatlarini aniq-
lashga yordam beradi.
Modelning asosiy qismlari kengligi — tosdan tovongacha va
tosdan boshning yuqori chegarasigacha bo‘lgan qismi shtrixlar
yordamida oydinlashtiriladi. Ikki oyoqning yon tomonlari va tos,
tors, yelka, qo‘1, b o ‘yin va bosh ham shtrixlar bilan chizib
chiqiladi.
Ishning keyingi bosqichida o‘chirg‘ich bilan yordamchi chi-
ziqlar va tasvirlangan model ichidagi barcha belgilangan yordamchi
chiziqlar o ‘chiriladi, shundan so‘ng tasvirning oTchami va
chegaralari natura bilan yana bir bor solishtiriladi. Buning uchun
dastlab tasvir hajmini ko‘rsatib beruvchi asosiy soya va tus muno-
sabatlari rasmda aks ettirilib, natijada nisbatlami to ‘g‘rilash va
konturlarga shtrix bilan aniqhk kiritish imkoni paydo boTadi. Bunda
modelning tos va boshdan boshlab, oyoq va qoTgacha boTgan
qismlari ustida ish olib boriladi. Oyoq-qoTning — yelka, tirsak,
tizzalaming bukilgan joylariga shtrixlar yordamida yorug‘-soya
yordamida tus beriladi.
Qo‘1 kaftlari va tovonlar birgalikda ishlanadi, model tasviri
shtrixlar bilan ishlanadi va shakl hajmi yorug‘lik-soya munosabatlari
asosida ko‘rsatiladi. 0 ‘quv mashqni bajarish davomida qalamni
botirib chizish mumkin emas, chunki xatolarni tuzatishda rasm
qorayib ketadi va tasvir yaxhthgi buziladi. Yalang‘och model rasmini
chizish bosqichlari va uning qismlarini umumlashtirish 100,
101,102, 103, 104, 105-rasmlarda ko‘rsatilgan.
| 