5.6. Qisqa muddatli o‘quv va xomaki rasmlar chizish
Xomaki rasm, odatda, qisqa, ba’zan esa, juda qisqa va o‘ta
cheklangan vaqt davomida, ko‘p hollarda rasm chizuvchining o‘ziga
bog‘liq bo‘lmagan holatlarda bajariladigan predmet dunyosining
umumlashtirilgan to ‘liqsiz tasviridir. Bunda ishni tezlashtirish
maqsadida eng kam grafik vositalardan foydalaniladi.
Murakkab shaklni faqat uning asosiy, mayda ikir-chikirlarsiz
tipik, o‘ziga xos alomatlari aniq va ifodali tarzda hal etiladigan
predmet dunyosining realistik tasvirini umumlashtirilgan, deb
hisoblamoq kerak. Shuning uchun ham xomaki rasm ko‘p hollarda
«yaxlit, ko‘zga ko‘rinib turgan predmetning qism, bo‘lakchalarsiz
tasviri bilan belgilanadi».
Xomaki rasmlar akademik vazifani boshlashdan aw al o‘quv
rasmini kompozitsiya jihatidan joylashtirishda har doim ham
naturaning umumlashtirilgan tasviridan, ya’ni aslini olganda,
xomaki rasmdan foydalaniladi. Shuning uchun o ‘quv muassa-
salarida pedagoglar akademik rasmni boshlashdan awal o‘quv-
chilarga naturani turli nuqtalardan turib qalamchizgilar bajarishni
va shundan so‘ng, kerakli joyni tanlab olgandan so‘ng asosiy ishga
kirishishni maslahat berishadi. Chunki xomaki rasm muvaflFaqiyat
bilan topilganda, naturaning butun massasi joylanishi davomli
o‘quv rasmining asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Chizgi — xomaki rasmga nisbatan ancha to‘liq hisoblanadi. Lekin
b a’zi hollarda u davomli o‘quv rasmiga qaraganda, ancha qisqa
vaqt oralig‘ida naturadan bajariladigan predmet dunyosining
mukammal bo‘lmagan tasviri hamdir. Chizgi ustida ishlash vaqtini,
odatda, rasm chizuvchining o ‘zi belgilaydiki, bu ushbu rasm
m azmuni, shuningdek, uning keyinchalik amalga oshadigan
maqsadiga qo‘yadigan talablariga bog‘liq.
Naturadagi chiziladigan chizgi xuddi xomaki rasmning detallar
bilan boyitihshi kabidir. Naturaning qay holda yuzaga chiqarihshiga
qarab, chizgi xomaki rasm bilan davomli rasm o‘rtasidagi oraliq
bir vosita bo‘lib qoladi. Boshqacha so‘z bilan aytadigan bo‘lsak,
naturadan chizilgan xomaki rasm ishida o‘sha naturadan davom
163
ettirilgan ish sekin-asta chizgiga aylanishi mumkinki, bunda rasm
ikir-chikirlariga batafsilroq to ‘xtaladi.
Xomaki rasm bilan chizgi o‘rtasidagi farq u yoki bu rasmni
chizish uchun sarflanadigan vaqtdan emas, balki asosan ish
usulining o ‘zidan ham iboratdir. Chizgi boshidan oxirigacha
naturadan chizish orqali bajariladi. Xomaki esa, nafaqat, natu-
radan, balki xotiradan, tasawurdan, idrokdan, shuningdek, barcha
usullami ham qo‘llab chizilishi mumkin. Xomaki rasmlar ijrosining
aynan shu xildagi usullari keyinchalik, nafaqat, umuman rasm
chizishga o‘rgatish, balki yuqorida aytib o‘tilgan bo‘lajak rassom
uchun zarur b o ‘lgan sifatlar yig‘indisini tarbiyalashda katta
ahamiyat kasb etadi.
Xomaki rasm va chizgilarga o‘rgatishda natura sifatida xuddi
davomli rasm chizishda qo‘llaniladigan shaklan yaqin bo‘lgan (yoki
mazmunan shu kabi) obyektlardan foydalaniladi:
1) «o‘lik» (tirik bo‘lmagan) natura, (nalyurmorl);
2) o ‘simliklar;
3) hayvonlar;
4) inson.
Ta’lim uslubiyatini qisqa muddatli rasmlarda qurish uchun,
ya’ni o‘quv mashg‘ulotlari izchilligi va mazmuni hamda ularni hal
qilish usullarini belgilab olish uchun har xil xomaki rasmlar ijro-
sining o‘ziga xos xususiyatlarini tushunib yetish kerak va birinchi
navbatda, qisqa muddatli rasmlar ijrosi bilan (xomaki va chizgilar)
davomli rasmlar ijrosi usullarida o‘rtasidagi farq nimadan iborat
ekanligini bilib olish zarur.
Xomaki rasmlar va ularni bajarish usullari. Idrok etishning
«umumiylikdan — xususiylikka va xususiylikdan — umumiylikka»
tasvirlash usuli ta’lim jarayonida bosqichlar bo‘yicha davomli o‘quv
rasmini bajarishda o‘z tasdig‘ini topadi.
Tasvirlanayotgan predmet shaklini umumlashtirilishining so‘ng-
gi yakuniy bosqichi — qog‘ozga tushirilgan narsani yaxlit birlikka
yig‘ish va birlashtirishdan butun rasm bo‘ylab aniqlik kiritish va
nur soya nisbatlarini bitta yaxlitlikka keltirish, ya’ni tasvirlanayotgan
shakl va ana shu shakl turgan kenglikni tutashtirishdan iboratdir.
Naturadan uning o‘ziga xos xususiyatlari bilan qisqa xomaki
rasm chizib olish, asosan, tez ko‘rish va idrok qila bilish qobiliya-
164
tlarini o‘stirish uchun m o‘ljallanadi. Kuzatish, idrok qilish va xo-
maki rasmni ijro etishlar ko‘p hollarda bir vaqtning o‘zida sodir
bo‘ladi. Shuning uchun xomaki rasm ustida ishlashning yakuniy
bosqichi sifatida umumlashtirish haqida alohida to ‘xtalishga to ‘g‘ri
kelmaydi.
Xomaki rasmlar chizishda foydalaniladigan usullarni farqlash
xomakilarning olti turini belgilab olish imkonini beradi. Xomaki
rasmlar va ulaming turlari quyidagilardan iborat:
• naturani kuzatgan holda undan boshidan oxirigacha bevosita
ijro etiladigan xomaki rasmlar;
• kombinatsiya usuli bilan (dastlab naturadan kuzatib, keyin-
chalik naturasiz — xotira bo‘yicha) ijro etiladigan xomaki rasmlar;
• faqat xotiradan bajariladigan, ya’ni kuzatishdan keyin biror
vaqt o ‘tgandan so‘ng, ongda ko‘rish qobiliyati mustahkam-
langanidan keyin chiziladigan xomaki rasmlar;
• insonning avval ongida qabul qilingan ba’zi predmetlar, tirik
obyektlar va atrof-borliq hodisalar haqidagi tasawurlami jonlan-
tirish qobiliyati bilan bog‘liq tasawurlar bo‘yicha ishlanadigan
xomaki rasmlar;
• kompleks usul bilan, ya’ni yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan hamma
ish usullarini, jumladan, tasavvur bo‘yicha usullarini qo‘llagan
holda bajariladigan xomaki rasmlar;
• xayolga keltirish bo‘yicha — biror-bir ijodiy fikr yoki badiiy
obraz, mavzu, sujet va hokazo predmet va hodisalar haqida o‘z
tasawurlarini jonlantirib tiklash asosida dastlabki umumlashgan
tasviming xomaki rasmlarini chizish.
Xomaki rasmlaming ikkinchi, uchinchi va beshinchi turlari
bitta umumiy alomatlar bilan birlashadi, chunonchi: xomaki rasm
chizish bilan bir vaqtda sodir b o ‘ladigan yoki xomaki rasm
chizishdan sal oldin bo‘ladigan naturani ancha yuzaki va tez kuzatish
bilan yuzaga keladigan majburiy alomat bilan. Agar bunda ijro vaqti
cheklanmasa, u holda bunday naturadan chiziladigan xomaki rasm
chizgiga aylanib qolishi mumkin. Bu shart-sharoitlardan bittasi —
naturani kuzatish va xomaki rasm ijrosi uchun vaqtning chek-
langanligi yoki cheklanmaganligidir. Bu o‘z navbatida naturaning
qo‘zg‘almasligi yoki qo‘zg‘alish darajasi (harakat tezligiga)gabog‘liq
bo‘ladi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, xomaki rasm chizish usuli-
ga, eng awalo, ikki omil ta ’sir qiladi: vaqt va naturaning holati.
165
Bu o‘zaro bir-biriga bog‘liq omillardan tashqari ijrochi va un-
ing ishlash qobiliyatiga (binobarin, xomaki rasmdagi tasvir xar-
akteri va sifatiga) shuningdek, tashqi obyektiv shart-sharoitlar
ham ta ’sir qiladiki, ularga rasm chizuvchi moslashishi kerak bo‘ladi
(sinf, xona yoki ko‘cha, ishlab chiqarish yoki transport, jamoa
joyi, sport maydonchasi, yo‘lka, sayilgoh va h.k.lar).
Naturadan kuzatish bo‘yicha xomaki rasm chizish faqat bitta
shart bilan, y a’ni n atura um um an q o ‘zg‘almas, harakatsiz
turgandagina boshidan oxirigacha bajarihshi mumkin. Bunday qiyofa
natura, eng avvalo, so‘zsiz jonsiz predmet (masalan, san’at,
haykaltaroshlik asarlari, m e’m orchilik inshootlari, bezaklar,
sabzavot, meva, gul, daraxtlar, ba’zi manzara turlari, shuningdek,
maxsus qiyofa uchun turgan model (inson ham) bo‘lishi mumkin.
Xomaki rasmning maqsadi naturani to ‘liqsiz umumlashtirilgan
ko‘rinishini aks ettirishdan iborat bo‘lgani uchun rassom nisbatan
ancha bamaylixotir ishlaydi. Agar maqsad amalga oshgan bo‘lsa-
yu, natura hali qimirlamay turgan bo‘lsa, u holda xomakilikdan
chizgiga (lavhaga) o‘tish mumkin. Bunda hatto qog‘oz chetiga
qo‘shimcha, naturaning b a ’zi b o ‘laklarini ancha batafsilroq
chizgilarini ham chiqarsa bo‘ladi (albatta, bunga zarurat tug‘ilsa).
Bunday holatda vaqt omili ish xarakteriga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi.
Agar naturaning qo‘zg‘almasligi shartli va tasodif bo‘lsa, ba’zi
hollarda u vaqtinchalik bo‘lsa, ya’ni natura istalgan paytda, rasm
chizuvchi uchun nom a’lum bir soniyada o‘z holatini, yuz qiyo-
fasini, imo-ishorasini o‘zgartirib qolsa va hatto nuqtayi nazardan
umuman yo‘qolib qolsa, u holda naturadan xomaki rasm chizishda
ish xarakteri jiddiy tarzda o‘zgaradi. Bunday holat tasodiflariga
quyidagilarni keltirish mumkin: saylgoh o‘rindig‘ida o‘tirgan kishi
o‘midan turib ketsa yoxud jimgina yotgan it birdaniga akillay
boshlasa, ushbu holat xomaki rasmini chizayotganda sodir bo‘lishi
mumkin.
Peyzaj xomaki rasmi (yoki chizgi)ni chizayotganda, ob-havo
yoki yoritilish holati o‘zgarmasligiga ishonch hosil qilish kerak
emas. Chunki birdan shamol turib qolishi, tekis suv yuzasini
to ‘lqinlar, osmonni to ‘satdan qora bulutlar qoplashi mumkin.
Tabiatda tirik natura rassom ustaxonasi yoki sinfdagi o‘quv ishi
kabi bir maromda turmaydi. U o‘z hayotida davom etadi va uning
166
tabiiy, vaqtincha qo‘zg‘almay turishi darhol, ba’zida esa, kutil-
maganda aks holat kasb etib qolishi mumkin. Shuni ta’kidlash
kerakki, aynan tirik modelning bunday qo‘zg‘almas shartlari, ya’ni
tinch, bamaylixotir qiyofa rassomning kuzatuvchan ko‘zlari uchun
eng qimmathdir. Aksincha, bir xil holatda maxsus turgan tirik model
doimo o‘z ifodaliligini yo‘qotadi, chunki har qanday holatda ham
sun’iylik mavjud bo‘ladi. Buning ustiga sizga qarab turgan siymo
ham oxir-oqibat charchaydi, bu esa, uning qiyofasiga ta ’sir
etmasdan qolmaydi.
Shuning uchun ham xomaki rasmda qo‘zg‘almas tirik modelni
muhrlab qo‘yish uchun rassom doimo shay turishi lozim. Ishlash
uchun mavjud vaqt davomida kuzatish va xomaki rasmni bajarishda
har bir daqiqa, hatto har bir soniyadan unumli foydalanib qolish
zarur bo‘ladi. Shuning uchun usta rassomlar xomaki rasmlami
ishlashda «qisqa», «juda tez», «bir nigohda», «yashin tezligida»,
«bir zumda» tasvirlash kabi so‘zlarni ishlatishlari ham bejiz emas.
Xomaki rasm chizishning rnuayyan maqsadi — kuzatish natijasini
bir zumda qog‘ozda aks ettirish.
Sinfdagi mashg‘ulotlarda, ayniqsa, xomaki rasm chizishga
o‘rgatilayotgan dastlabki paytlarda o‘quvchilar kuzatishga ham,
rasm ijrosi uchun ham doimo yetarli vaqtga ega bo‘ladilar. Lekin
sinfdan tashqari paytda xomaki rasm ustida ishlash, ya’ni bir
vaqtning o‘zida ham kuzatish, ham chizish paytida (hatto muhim
turgan natura ustida ishlanayotganda ham) to ‘satdan uzilib qolishi
mumkin. Ba’zan rassom tezroq o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga
erishishi, bir varaqqa naturaning tipik hamda xarakterli xusu-
siyatlarini darhol aks ettira qolishga harakat qiladi. Kuzatish vaqti
ijro vaqtiga to‘g‘ri kehb qoladi. Ana shunday holatda naturani ko‘rish
idroki bilan, ijro etish keskinlashadi. Ya’ni e’tiborni chalg‘itmay
turib mayda, ikkinchi darajali ikir-chikirlarga berilmay, darhol
predmetning eng asosiy zarur tomonlarini ilg‘ab olishga, eng oddiy
vositalardan minimal darajada foydalanishga harakat qilinadi.
Eng awalo, bir nechta ishonchli chizgilar (yoki tus beruvchi
dog‘lar) bilan bo‘lajak tasviming o‘m i va o‘lchamini — uning
«abrisi»ni belgilab olish zamr. Ana shunga qarab asosiy qismlari,
konstmksiya va harakatlarini hisobga olgan holda naturaning butun
massasini tushirib olish kerak. Agar natura o‘z qo‘zg‘almas holatini
saqlab turgan bo‘lsa, darhol belgilangan fikrlarni detallashtirishga
167
kirishmoq, eng asosiy, xarakterli xususiyatlami tezroq ilg‘ab ol-
moq zamr.
|
