NAZORAT SAYOLLARI
I. Katta shakl nima?
^^^^Sdializ va sintez nima?
((
Rldagogik rasmning oddiy rasmdan farqi nimada?
^ ^ ^ ^ y u n ^ a “ omgTGlming tag
efln^
5. Tabiiy va suriiy yorugdik nurlarining buyumga tushishi natijasida
hosil boduvchi soya-yomgdik munosabatlari rifghisida madumot
bering.
6. Tus nima? Buyumdagi tus munosabatlari to‘g‘risida so‘zlab bering.
7. Buyumlarga shakl berish tartibi rifghisida so‘zlab bering (kub,
shar, silindr va boshq.).
8. Qalam, ko‘mir, sangina bilan ishlash texnikasini izohlang.
9. Odam boshi shakli tuzilishi rifghisida nimalami bilasiz?
10. Profil chizigh nima?
II. Odam boshi shakli bodaklarining nisbatlari to‘g‘risida tushuncha
bering.
12. Odam bosh suyagi tuzilishi xususiyatlari qanday?
137
13. Odam boshi shaklini uslubiy izchillikda ishlash tartibi qanday?
14. Burun shakli tuzilishi qonuniyatlarini misol bilan bayon eting.
15. Ko‘z shakli tuzilishini rasmda chizib kohsating.
16. Boshning asosiy muskullarini sanab ohing. Ular qanday shaklga
ega?
17. Odam boshi tuzilishini sxema asosida chizib kohsating (3/4 ho-
latda, bosh ufq chizighdan yuqoridagi rakursda).
18. Kzni kesib ohuvchi chiziq haqida mahumot bering. U qayerdan
ohadi?
5-bob. GAVDA SKELETI TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT
5.1. Gavda skeleti nima? Gavda suyaklari, bo‘g‘imlari,
birlashmalari, harakatlari va ularning plastikasi
138
S kelet in so n ta n a sin in g kons-
truktiv va dinamik ko‘rinishi bodib,
u h a ra k atla n u v c h i asos vazifasini
o ‘taydi. O dam ning h arakatlanishi,
yurishi, yugurishi, m eh n at qilishi,
sport bilan shug‘ullanishi va h.k.lar
ushbu konstruksiyasining tuzilishiga
bogdiq.
Suyaklaming birlashgan joyi (bo‘-
g‘im va birikmalar) o ‘zaro harakati
mushaklarga boshni burish, tana asosini
egish va bukish, qodni ko‘tarish va
tushirish, kaftni m ushtum holatiga
Inson skeletining qalamtasviri
. Inson qomati rasmini chizish
skelet va uning asosiy qismlari tuzilishini ohganish bilan cham -
barchas bogdiq. Shuning uchun skelet tuzilishi b o ‘yicha dars
mashg‘ulotlarini o ‘tkazish maqsadga
muvofiqdir. Skelet tirik odam (yoki
anatom ik model) pozasiga yaqin po-
zada, tik turgan holatda, har ikki qofii
pastda turgan holatda va ikki oyogfiga
bir xil tayanib turgan hola-tida joy-
lashtiriladi (92-rasm):
1
—bosh suy-
agi;
2—
bo‘yin umurtqalari;
3—
ko‘krak
qafasi;
4—
yelka suyagi; 5—tos suy-
agi;
6—
um urtqa pog‘onasi;
7
~ so n
suyagi;
8—
tirsak suyagi;
9
—bilak
suyagi;
10—
q o ‘l panjalari suyagi;
11
—katta boldir suyagi;
12—
kichik
b o ld ir suyagi;
13—
oyoq p an jalari
suyagi.
92-rasm.
139
keltirish hamda har bir barmoqni alohida harakatga keltirish im-
konini beradi. Rasm chizish chog‘ida o‘quvchilar e’tibori tors (tana
asosi), bosh va qo‘l-oyoqlami harakatga keltiruvchi bo‘g‘imlaming
turli-tumanligiga qaratiladi. Harakat davomida bo‘g‘imlarning
aham iyatini amaliy jihatdan tirik odam misolida ko‘rsatish
mashg‘ulotni yaxshi o‘zlashtirilishiga turtki bo‘ladi. Bu rassomlar
uchun skelet va tirik inson tanasi o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud-
ligini yaxshiroq anglab yetish imkonini beradi.
Tasviriy san’atning barcha turlarida bo‘lgani kabi, inson skeleti
ham rnadurn ketma-kethk asosida chizihshi kerak. Awalo, qog‘ozga
tasvirning umumiy holati va joylashadigan o‘m ini ko‘rsatuvchi
yengil shtrixlar chiziladi. Skelet balandligi vertikal bo‘yicha o‘mrov
suyagidan (to‘sh suyagi tutqichidan) tovongacha bo‘lgan oraliq
hisoblanadi va u belgilab qo‘yiladi. Oyoqlar joylashuvchi yuzada
gorizontal tekislikdagi oyoq o‘rnini ko‘rsatuvchi perspektiv to ‘g‘ri
chiziqlar chiziladi. So‘ngra skelet balandligini oyoq suyaklarini
birlashtiruvchi chiziq orqali ikkiga bo‘linadi, o‘mrov suyaklari
birlashgan joydan esa, ikki yelka suyagini birlashtiruvchi chiziq
tortiladi.
Vertikal chiziqning yuqori uchidan pastga tomon butun tana
balandligini hisobga olgan holda bosh balandligi aniqlanadi va
shundan so‘ng butun skeletning balandligi kelib chiqadi. Son
suyaklarining do‘mboqlari o‘rtasidagi oraliq masofa va o‘mrov
suyaklari holati o‘zaro va butun skeletga nisbatan solishtirib
aniqlanadi. Aniqlangan son suyaklari chiziqlari uchidan pastga,
oyoqning tizza b o ‘g‘imlari tom on yo‘nalgan to ‘g‘ri chiziqlar
o‘tkaziladi. Tizza bo‘g‘imlaridan esa, tovongacha chiziq tortiladi.
Shundan so‘ng skeletning yuqori qismining shakllarini ishlashga
o‘tiladi. Son chizig‘i asosida tos suyagi, uning balandhgi va umumiy
shakli (trapetsiya) aniqlanadi. Dumg‘azadan (tos suyagining eng
pastki qismida joylashuvchi qismdan) boshlanuvchi va bosh suya-
gigacha davom etuvchi umurtqa pog‘onasi yo‘nalishini ko‘rsatuvchi
chiziq chiziladi. Yuqorida aniqlangan bosh suyagi balandligi butun
bosh suyagini chizishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Shundan so‘ng,
bosh suyagining burilish burchagini ko‘rsatuvchi bo‘yin suyagi
chiziladi.
Ko‘krak qafasi shakli va o‘lchamlari umumiy belgilanadi —
140
umurtqa pog‘onasi yuqori qismidan yelka suyaklari o‘tuvchi to ‘sh
suyagigacha. Rasmda orqa tarafdan ko‘krak qafasi ustida yotuvchi
kurak suyaklarining umumiy ko‘rinishi yengil chiziqlarda belgilab
olinadi. Shundan so‘ng qo‘l suyaklariga mos keluvchi sxema chi-
ziqlari — yelka chiziqlari oxiridan kaftgacha, kaftdan kaft usti
suyaklarigacha chiziq cliiziladi.
Skelet chizishdagi ketma-ketlikni pedagog skeletdagi suyak va
birikmalar asosida tushuntirib beradi. Bunda u quyidagi asosiy nisbat
munosabatlarini eslatib o‘tishi kerak, odatda, pastga tusliirilgan
qo‘l son suyagining o‘rtasigacha cho‘ziladi, son suyagi uzunligi
jihatidan boldir suyagi bilan deyarli bir xil, yelka va tirsak suyaklari
ham bir-biriga teng deb olinislii mumkin. Bosh suyagining butun
skeletga nisbati esa, 1:7 yoki 1:7,5 nisbatda bo‘lislii mumkin.
Rasm cliizishdagi ketma-ketlik va tizimlilik rassomda tashkiliylik
hamda ixchamlilik xususiyatlarini shakllantirib, kelajakda insonning
turli holatlari tasvirini chizishda san’at asarlari yaratishda hamda
ijodiy qobiliyatini rivojlantirishda mustalikam asos bo‘lib xizmat
qiladi. Skelet sxemasi chizilganidan keyin, suyak shakli va suyak-
laming birlasliish xarakterini aniqlashtiruvchi chiziqlar chiziladi.
93-rasm.
141
Asosiy suyaklarning o ‘lchamini
aniqlashda sxema va natura cliiziq-
lari m o‘ljal bo‘lib xizmat qiladi.
So‘nggi bosqichda skeletning
shtrixli tasviri, yorug‘-soyalik
tushishi natijasida uning hajmi
k o ‘rsatiladi. 0 ‘tilgan mavzuni
m u s ta h k a m la s h m a q s a d id a
o ‘quvchilar skeletning sxematik
shakllarini to ‘g‘ridan, yon tomon-
dan va alohida bo‘laklarini qisqa
tasvirlar orqali m ustaqil baja-
rishlari maqsadga muvofiq (93,
94-rasmlar).
| 