sani o‘z o‘mida yoki o‘rinda emasligi aniqlanadi. Shaklga har tara-
flama ishlov berishda undagi boflaklar joyidan siljitib yuborilgan
boflishi mumkin. Xatolarni ko‘rish oson boflishi uchun rasmni
uzoqroq masofaga qo‘yib, unga sinchkovlab qaraladi. Ayniqsa, tus
berish munosabatlarini aniqlash ancha murakkab jarayon hisobla-
nadi. Bu o‘rinda naturadagi eng to ‘q soya va eng yorqin joylarini
yana bir karra aniqlab olish zamr va ana shulardan kelib chiqib,
ularga yarim soyani taqqoslagan holda shaklni yaxlit yechimga kel-
tirish mumkin. Uzoq masofadagi rasm boflaklari kamroq, yaqind-
agisi esa, ko‘proq ishlanishi kerak. Agar uzoq masofadagi boflaklar
oldinga «chiqib ketaversa», tus munosabatlari orqali ularni tus
jihatdan pasaytirib qo‘yish lozim.
Shu narsani ta ’kidlash lozimki, tasvirlash bosqichlarini ajratib,
alohida bosqichlarga boflib, ish yuritish shartdir. Amalda alohida
bosqichlar o‘rtasidagi qatfly chegarani oflkazish qiyin. Lekin o‘quv-
chi istalgan paytda yetarli darajada
aniq boflmagan yoki bundan
oldingi bosqich vazifalari noto‘g‘ri hal etilganligini bilib olishi
mumkin. Ishning bu bosqichida katta shaklni asta-sekin boflaklar
bilan uyg‘unlashtirish jarayoni kechadi. Rasm chizuvchi umumiy
shakl ko‘rinishiga moslab, katta shakl tahlilidan kichik shakllar
tahliliga ofladi.
Bitta boflakning o‘m i va kattaligini aniqlab, uni boshqasi bilan
uyg‘unlashtirish kerak. Masalan, bum n rasmini chizayotganda,
uning ko‘z yoshi qobigfl, jag‘ suyaklari, quloqlar,
lablar bur-
chaklariga nisbatan qanday joylashayotganligini nazardan oflkazib
borishi kerak. 0 ‘quvchi quyidagi qoidaga qatfly rioya qilishi, ya’ni
boflaklar rasmini chizayotganda ular boshqalari bilan, umuman,
katta shakl bilan qanday uyg‘unlashayotganligini doimo tekshirib
borishi lozim.
Shaklni tus orqali amalga oshirishda zamr boflgan yerlarda
reflekslar uchun qog‘ozda oq joy qoldirmaslik kerak. Awal soyaning
oddiy vositalari — yomgflik, yarim soya, soya yordamida shakl
hajmini chiqarib, ana shundan keyingina refleksga eflibomi qaratish,
uni o‘rab turgan yuzalar tusiga kuch berish lozim.
Hech qachon
tofliq tus berishga shoshilmaslik va qalamni qog‘ozga bosmasdan
asta-sekinlik bilan ish yuritish kerak.
Maflumki, tajribasiz o‘quvchilar peshana, yonoqlar, dahan
shakllarini tuslashda katta qiyinchilikka duch kelishadi. Yomgflik-
126
dan yarim soya va soyaga tus berib, bir tekisda o‘tishda o‘quvchi
chegaralaming o‘m ini aniq ko‘ra olmaydi hamda ko‘rinayotgan
jami narsalami passiv tarzda ko‘chira boshlaydi. Bosh shaklining
umumiy xususiyati haqida o‘ylamaydi ham. Natijada, katta shakl
bo‘laklarga bo‘lina boshlaydi va yaxlitlik yo‘qoladi.
Ko‘z shakhni tasvirlashda shuni yodda tutish kerakki, bu asosan
sharsimon shakl bo‘lib, u ko‘z kosasi ichida joylashgan. Shuning
uchun ham ko‘z qovoqlarini chizayotganda,
yuqori qovoqning
pastki chetiga (ichkarisiga) diqqat bilan qarang: qovoqning yuqori
chetini ko‘z olmasidan tashqari yana ko‘z yosh qopchig‘i ham
qoplagan. Agar biz ko‘z shaklini vertikal yuza bilan kesadigan bo‘l-
sak, u holda kesma izi ana shu shaklning plastik tuzilishini, ya’ni
uning uch o‘lchamliligini yaqqol ifoda etadi. Bundan tashqari,
qovoq qalinligining qisqarishiga ham e’tibor qaratish zamr. Bu
haqda bosh shakli detallarini chizishda alohida to ‘xtalib o‘tilgan.
Tasviriy san’atda shakl boTaklarini batafsil ishlash, nafaqat,
tasviming to ‘g‘ri chiqishida, balki uning ifodali boTishini ham
nazarda tutadi. 0 ‘quvchi shakl hajmidan tashqari yuza fakturasini
ham oydinlashtirishga erishsa, tasviming ifodaliligi yanada oshadi.
Gips bosh shaklini tasvirlashda talaba-yoshlar, odatda, rasmni
juda qoraytirib yuborishadi. Bosh shaklining ayrimboTaklarini soyada
ishlashda, ular qalamni qog‘ozga qattiq bosishadi,
natijada, gips
xususiyatini ochib bera olishmaydi. Shuning uchun ham qalamni
qog‘oz yuzasida qattiq bosmaslik xususida takror va takror aytib
o‘tish lozim. Shuningdek, tus berishda qat’iy ketma-ketlikka rioya
qilish maqsadga muvofiqdir. Rasm chizish uchun yurnshoq qalam-
lardan foydalaniladi. Bu rassomga o‘z qoTini mashq qildirib, uni
qalamni boshqarishga o‘rgatishda, albatta, qo‘1 keladi.
Rassom o‘z mehnat qurollari bilan ishlash ko‘nikmasini mo-
hirona egallashi kerak. U qalamni o‘ynata bilishi, kerak yerda qat-
tiqroq bosib, kerak yerda qog‘oz ustida yengil, nozik harakatlar
qildira bilishi lozim. Bu esa, mustaqil
ravishda tinimsiz amaliy
mashqlar bajarishni taqozo etadi.
Shakl boTaklarini modellashtirishni davom ettirib, har bir
boTak shakl hosil qilishini diqqat bilan nazorat qilib, mayda-
chuydalarga ahamiyat berilmaydi. Agargipsdagi ana shu nuqsonlar
ham, hatto uning ustidagi yopishgan kir va dogTar ham qanday
boTsa, shundayligicha ko‘chirilsa, shakl plastikasi buziladi. Shakl-
127
ning plastik o‘ziga
xosligini diqqat bilan kuzatib, bir shakldan
ikkincliisiga o‘tishda shakl yuzasiga yorug‘lik qanday tushayotgan-
hgini doim e’tiborda tutish kerak. Bunda nur-soya to‘q-oclihgi o‘zga-
rishlari ham rasm cliizuvchiga tasvirda shakl tuzilishi moliiyatini
ko‘rish va uni ochib berishda yordam beradi. Tasvirdagi biron-bir
qismini modellashtirishda qog‘oz ustiga shtrixni yuzalar hajmining
yo‘nalishi b o ‘yicha yotqiziladi. Shakl xususiyatini b o ‘rttirib
ko‘rsatishga yordam bermaydigan ortiqcha chizgilar bajarilmaydi.
Shaklga tus berishda xuddi shakl yuzasini silayotgandek qalam
uchini yurgizish kerak. Bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tishda esa,
biroz, xuddi «yo‘nayotgandek» bir shaklni ikkinchisidan ajra-
tayotgandek qalamni ataylab bosib-bosib ishlating. Masalan,
chuqurlikka kirib borayotgan burun teshiklarining yuzasini yen-
gilgina qoraytirib va yonoqning lab burishmalari yuzasiga o‘tishda
burun teshiklari shaklini yonoqdan «sanchib-sancliib» ajratish ke-
rak. Agar bir shaklni ikkinchisidan aytganimizdck, bo‘rttirib «san-
chib» ajratadigan bo‘lsak, hajm ancha ishonchli va namunali bo‘-
lib cliiqadi.
Tus berishda nokerak bo‘yashlarga berilib ketmaslik kerak.
Masalan, sharga m a’nosiz, o‘z o‘mida ishlatilmagan tus berishlar
uni ifloslanib qolgan doiraga aylantirib qo‘yishi maTum. Lekin