‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q‘rta maxsus. Kasb-hunar ta’limi markazi

niyatlariga diqqat bilan e’tibor beriladi. Masalan, ko‘zlami chi- 
zayotganda shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ko‘z soqqasining 
old b o ‘rtmasini muguz parda tashkil etadiki, uning orqasida 
markazdagi ko‘z qorachig‘i bilan rangdor qoplama turadi. Ko‘pchilik 
talabalar ko‘z qorachig‘ini o‘rtasida qora doirasi bo‘lgan yassi disk 
sifatida tasvirlaydilar. Bu noto‘g‘ri. Markazdagi ko‘z qorachig‘i 
rangdor yassi qoplama emas, balki qabariq shaklga egadir. Ko‘z 
soqqasini qovoqlar yopib turadi. K o‘z bir tomonga qaraganda, 
muguz qabarig‘i yuqori qovoqlari ham o‘sha tomonga, ya’ni odam 
qayoqqa qarasa, o‘sha yoqqa buriladi. Shuning uchun yuqori 
qovoqlar chizilayotganda, uning tashqi va ichki tomonlariga diqqat 
bilan e’tibor berish lozim. Ushbu misolda naturachining nigohi 
to ‘g‘riga va biroz pastga qaragan. K o‘z shaklini detalli chizib 
chiqishda, yorug‘likning taqsimlanish qonuniyatlarini ham yodda 
saqlash lozim. Oddiy sharoitlarda yorug‘lik yuqoridan tushadi va 
yuqori qovoq qalinligi soyada, pastkisi esa yorug‘likda qoladi. 
Talabalar, odatda, yuqori qovoqning pastki yuzasi va pastki qovoq 
qalinligini bir xilda tuslashadi, ba’zan esa, qovoqlar qalinligi faqat 
chiziqlar bilan cheklanib qolib, umuman, ko‘rsatilmaydi. Pastki 
qovoqni juda ehtiyotkorlik bilan, qalamni qog‘ozga tegar-tegmas 
qilib chizish kerak, ayniqsa, portret o‘xshashligiga erishayotgan 
paytda.
Qoshlar rasmini chizishda jiddiy e’tibor zamr. Qoshlar xilma- 
xil bo‘ladi, ular keng, tor, qalamqosh, baraqqosh, tekis, pastga 
qarab osilgan, chimirilgan, bir-biriga tutashib ketgan bo‘lishi va 
portret xarakteristikasining aniq chiqishi qoshlarning ham to ‘g‘ri 
yoritilishigabog‘liqbo‘ladi. Ushbu vazifada naturachining qoshlari 
o‘rtacha quyuqlikda va nozikdir.
Odamning tirik boshini tasvirlash jarayonida ko‘pchilik o‘quv- 
chilar, shaklni detalli ishlash, rasmning badiiy ifodali chiqishida 
uning detallarini umumlashtira olishiga bog‘liq. Shaklga detalli ish- 
lov berish rasmning ifodali chiqishini oshiradi. Ishning ushbu 
bosqichda bosh shakli va uning detallariga aniqlik kirita borib, bir 
yo‘la tus berish masalasini hal qilish uchun ham asos tayyorlash 
kerak. Akademik rasmda, nafaqat, shaklning to ‘g‘ri tasvirlangan- 
ligi, balki uning ifodali chiqqanligi ham qadrlanadi. Rasmdagi 
ifodali-lik tus berish vazifasini qanchalik to ‘g‘ri hal etilganligiga 
ham ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi.
134

Predmetning alohida yuzalari yoritilganligining o‘zgarishi ul- 
aming yorugMik manbayiga nisbatan kenglikdagi holatiga bog‘liq 
bo‘ladi. Tus yorug‘lik manbayining xarakteri (tabiiy — quyosh, oy 
nuri; sun’iy — elektr lampochkasi, sham) va yorug‘lik tushayotgan 
predmet rangi bilan o‘lchanadi.
Yom g‘lik (nur) jism yuzasiga tushar ekan, u tus kuchini 
belgilaydi. Yuzalaming yorug‘lik manbayiga nisbatan turganiga qarab 
tus xarakteristikasi ham o‘zgaradi. Yoshlar ko‘pchilik hollarda, 
ayniqsa, tirik odam boshini chizishdek murakkab vazifani bajarishda 
ko‘p chalkashadi. Ular bosh shakliga tus berayotganida yorug‘- 
soya gradatsiyasini, binobarin, hajmning yoritganhk darajasini ilg‘ab 
ololmaydi. Masalan, ular qora sochlami tasvirlayotganlarida, bu 
sochlami darhol bir tekis, bir xil rangga qoplab, qayerda soya, 
qayerda yarim soya va qayerda yorug‘ bo‘lishligini ko‘rsatishmaydi. 
Vaholanki, qora sochlarga tushgan yorug‘lik xuddi, aytaylik, bumn 
uchiga tushgan yorug‘lik kabi bo‘lishi mumkin.
Juda ko‘p hoharda naturani uzoq vaqt davom etadigan jarayonda 
tasvirlash natijasida talabada his etish (qabul qilish) jo ‘shqinligi 
susayadi, u naturadan passiv ravishda nusxa ko‘chirib, o ‘zi 
chizayotgan rasmini «bo‘yab tashlashga» o ‘tadi. Ushbu kam- 
chihkning oldini olish uchun m a’lum bir bo‘lak ustida uzoq ishlash 
kerak emas, chunki qabul qilish (his etish) jo ‘shqinligi yo‘qola 
borib, tasvir o‘quvchining hissiyotiga salbiy ta ’sir eta boshlaydi. 
Undan ko‘ra, boshqa, yon-atrofdagi qismni chizishga o‘tish kerak. 
Avval qilingan ishga yana qaytilganda chala qolgan joylami ko‘rish 
oson bo‘ladi.
Vazifani tugatish bosqichi eng qiyin va davomiydir. Bunda 
o‘quvchi model shakliga tus berishda bir yo‘la uning materiallilik 
tomonini ham ochib tuslay olsa, rasmning ifodaliligi yanada ortadi. 
Masalan, agar u naturachi ko‘zining shakli va xarakterini to ‘g‘ri 
tasvirlasa-yu, ko‘zlarigajozibabermasa, uning chizgan rasmi yetarli 
darajada ifodali chiqmaydi; u ko‘zlarni tasvirlar ekan, kiprik va 
teri, shuningdek, namlangan ko‘zlar jozibasi kabi omillarni to ‘g‘ri 
ochib bersa, portretning ifodaliligi yanada ortadi. Ko‘zlar jozibasi 
deganda, shu narsani tushunish kerakki, ko‘z soqqasi doimo ko‘z 
yoshlari bilan namlangan bo‘ladi. Agar rassom ulami tasvirda ochib 
bera olmasa, u odam ko‘zining ishonchh va ifodali chiqishiga erisha 
olmaydi.
135

Shaklga tus berib va materiallikni ocha borib, sekin-asta soch, 
qoshlar tusi kuchaytiriladi. Rasmda materiallikni ocha borib, 
shaklning plastik xarakteristikasini aniqroq ifodalashga harakat qilish 
lozim. Oxirgi bosqichda qilingan ishga umumiy yakun yasaladi. 
Shu yeming zida tasviming holatini tez-tez tekshirib borish lozim. 
Qilingan ishga yakun yasash bosh nisbatlari, shakl xarakteri, hajm 
ifodasining ishonchliligi va tus berish nisbatlarining to‘g‘ri ekanligini 
tekshirishdan boshlanadi.
Eng awalo, rasmning uyunlashuvini tekshirish kerak. Shaklni 
detallash jarayonida siz rasmni surib yuborgan bodishingiz, detal- 
lar zaro bogdanishini yqotgan, shaklga tus berish jarayonida 
anatomik tuzilishga putur yetgan bodishi mumkin; ehtimol biror 
joyda unga yangidan chizgi berish, kontur byicha esa, ifodani 
bohltimvchi chiziq tortish kerak bo‘lar. Shuningdek, har bir detal 
shakli xarakterini tekshirib chiqish zamr, chunki ular, nafaqat, 
bosh shaklining umumiy stmkturasini to ‘g‘ri ifodalash uchun, 
balki odamning obrazli xarakteristikasini bohltirib kohsatish uchun 
kerak.
Shundan soriig tus berish vazifasining tgrii hal etilganligini 
tekshirish darkor. Bu ohiuda naturada eng to‘q va eng yoru joylami 
belgilab chiqish, ulami yarim soyaga taqqoslagan holda tasvimi 
umumiy yaxlitlikka keltirish lozim. Detallarga ishlov berilish da- 
rajasiga alohida e iib o r qilish zamr. Tasviriy san’at qonun-qoida- 
lariga koria, uzoqdagi detallarga kamroq, yaqindagilarga esa, kproq 
tus berilishi lozim.
Qilingan ishlarga yakun yasalayotganda, reflekslar yomgriik 
bilan bir xil tusda toriib qolmasligi, qattiq qoraytirib yuborilgan 
soyalar «darcha» hosil qilmasligi, uzoqdagi yorugTik va soya 
kontrastlari oldinga «chiqib» qolmasligini tekshirib olish zamr. 
Bunday xatoliklami tezroq ilab olish uchun tasvirga kproq va 
uzoqroqdan turib qarash kerak. Tirik bosh rasmi ustida ishlashning 
metodik ketma-ketligi haqidagi masalaga yakun yasab, shu narsani 
yodda saqlash kerakki, ishning har bir bosqichiga yetarli darajada 
vaqt ajratilishi lozim.
Tasvir qurishning metodik ketma-ketligini zlashtirib olish — 
boshlovchi rassomga ishonch bilan, uzluksiz, har bir bosqichni 
alohilda ravishda qanday hal etilishini bilgan holda ish-lash im- 
koniyatini beradi. Rasm ustida ishlashning amaliy tajribasini egal-
136

lagan yosh rassom yakuniy 
natijani oldindan ko‘ra bil- 
ish knikmasiga ega boda 
boshlaydi. Lekin oldindan 
k o ‘ra b ilish k nikm asiga 
b a ’zilar ylaydigandek, har 
kim o ‘z holicha emas, balki 
pedagog yordamida, butun 
tasvir qurish jarayonini bos- 
q ic h m a -b o sq ic h  z la sh - 
tir is h n a tija s id a g in a ega 
boriadi ham da mustaqil rav- 
is h d a
k  p la b
a m a liy
mashqlar va usta rassomlam- 
ing ijodiy ishlarini tahlil etib, 
nusxalar olish orqali m um - 
kin. 91-rasmda m ashhur usta 
rassom V.Y. Savinskiyning 
«Keksa portreti»ni misol qilib 
korisatishimiz mumkin.

Download 3,5 Mb.