Havo mikroflorasi
Cuv va tuproqdan farqliroq, havoda mikroblar faqat hayot qobiliyatini vaqtincha saqlab turadi, so’ngra nam yetishmasligi, quyosh nurlarining ta’siri, harorat o’zgarishi, oziq moddalar yo’qligi kabi noqulay faktorlar ta’sirida o’lib ketadi. Mikroblarni havoda saqlanib turishini ma’lum darajada muollaq turovchi suv, chang zarralari taminlab turadi. Uy, turar joy xonalari havo mikroflorasi tarkibi va miqdori jihatdan atmosfera florasidan tubdan farq qiladi. Bakteriyalar va ularning patogen formalari uy, turar joy xonalarida uchrashi birmuncha atmosfera havo mikroflorasidan ko’p uchraydi, chunki bu muhitlarga kasal odam va hayvonlar, bakteriya tashib yuruvchilardan tushishi mumkin.
Havo mikroflorasi ham shartli doimo (rezident) topiluvchi (Micrococcus roseus, M. flavus, M. candicanis, Sarcina . flava, S. alba, Bacillus subtilis, Actinomyces va Penicllium, Aspergillus, Mucor zamburug’lar va sporadik doimo topilmaydigon (suv va chang zarralari bilan tushovchi ) mikroorganizimlarga bo’linadi.
Patogen mikroorganizimlar og’iz bo’shlig’i yoki nafas yo’llari kasallanganda atrofdagi havoga patogen mikroorganizimlar: stafilokokk, streptokokk, bo’g’ma, ko’k yo’tal, sil qo’zg’atuvchilari, viruslardan gripp, qizomiq qo’zg’atuvchilari tarqaladi. Bu mikroorganizimlar havoda aerozol tarkibida uchraydi. Aerozol- bu kolloid sistema bo’lib, asosiy tarkibi havo, suyuqlik yoki qattiq moddalar, zarralaridan iborat bo’ladi. Ayrozol o’lchami 10 dan 2000 nm teng bo’lishi mumkin. Odam aksirganda 40 000 dan ortiq aerozollar hosil bo’ladi. Aerozollar o’lchami,elektirik zaryadi, havodagi harakat tezligi bo’yicha tomchi, changli va tomchi yadroli fazalarga bo’linadi. Biz uchun eng muhimi tomchi yadroli aerozol bo’lib uning o’lchami 100 nm atrofida bo’ladi, aerozolni bu fazasi uzoq vaqt havoda saqlanishi tarkibida ma’lum miqdorda namlik bo’lganligi uchun chidamli aerodispers sistemani havoda shakillantiradi. Ulardagi namlik bakteriyalarni havoda uzoq vaqt saqlanishini taminlaydi. Masalan, yadroli aerozolda bo’g’ma qo’zg’atuvchisi 1 sutkagacha, gemolitik streptokokk 2 kungacha, sil qo’zg’atuvchisi 18 kungacha hayot faoliyatini saqlab qolishi mumkin. Bu esa odatda yopiq binolarda yuqumli kasalliklar qo’zg’atuvchilarini havo-tomchi yo’li bilan tarqalishi uchun qulay sharoit yaratiladi, chunki hona havosida patogen bakteriyalar miqdori ko’p bo’lishi mumkin.
Atrof muhit ob’ektlarini sanitariya-bakteriologiya
jihatdan baholash
Atorf - muhitdagi turli ob’ektlar: suv, tuproq, havo va oziq-ovqat mahsulotlarining sanitariya-gigiena holatini baholash uchun sanitariya-bakteriologik tekshiruvlar o’tkaziladi. Tekshiruv o’tkazishdan maqsad ko’rsatilgan ob’ektlarning epidemiologiya jihatidan havfsiz ekanligini aniqlash. Ulardan patogen mikroorganizmlarni ajratib olish, epidemiologik nuqtai nazardan havfli ekanligini ko’rsatadi. Bu mikroorganizmlar ob’ektlarda kam miqdorda bo’lib, ular havo, suv va tuproqda ko’paymaydi, ularni to’g’ridan-to’g’ri ajratib olish ham juda qiyin. Shu boisdan, sanitariya-mikrobiologiya amaliyotida tashqiy muhitning patogen mikroblar bilan ifloslanish ehtimolini bilvosita ko’rsatkichlar- sanitariya-ko’rsatkich mikroorganizimlarini topilishi asosida aniqlanadi.
Ob’ektning mikroblar bilan zararlanganligini umumiy mikroblar soni, (UMS) bo’yicha aniqlash mumkin. Ya’ni, tekshirilayotgan ob’ektlarning ma’lum hajmi yoki massasidagi (1 ml suvda, 1 g tuproqda, 1 m3 havoda) mikroorganizmning umumiy soni aniqlanadi.Tuproq va suvdagi mezofil aerob va fakultativ bakteriyalarning umumiy miqdori bo’lib, agarli muhitda 37º S va 24 soatda 2 marotiba katalashtirilganda ko’zga ko’rinovchi koloniyalar hosil qilishi Sanitariya ko’rsatkichli bakteriyalarning borligi ikkita ko’rsatkich — (t i t r va i n d ye k s) orqali baholanadi. Bitta sanitar ko’rsatkich bakteriyasi topilgan suv va tuproqning eng kam miqdoriga titr va 1 l suyuqlikda;. 1 g tuproqda yoki zich moddada, 1 m3 havoda topilgan sanitariya-ko’rsatkichli bakteriyalar soniga — indeks deyiladi.
Sanitariya-ko’rsatkichli bakteriyalarga odam va hayvon organizmidagi doimiy mikrofloraning vakillari kiradn. Ular ichak yoki nafas yo’llarida yashaydi. Ular quyidagi xususiyatlarga ega:
1) mikroorganizimlar doimiy ravishda odam va xayvonlar organizimida yashashi va tashqiy muhitga , ko’p miqdorda najas yoki nafas yo’llaridan shilimshiq tomchilar bilan ajralishi;
2) mikroblar tashqi muhitda ko’payya olmasligi (oziq ovqatlardan tashqari) yoki uning ko’payishi juda qisqa bo’lishi;
3) atrof-muhitda, ichak yoki nafas yo’lida parazitlik qiluvchi patogen bakteriyalar qancha vaqt yashasa, ular ham shuncha vaqt mobaynida yoki ulardan ko’proq yashash qobiliyatiga ega bo’lishi;
4) tashqi muhitga ularning chidamligi o’zlari singari yashash muhitlariga ega bo’lgan patogen bakteriyalarga o’xshash bo’lishi yoki ulardan ustun turishi va o’z xususiyatini o’zgartirmasligi;
5) tashqi muhitda ularga yashash xususiyatlari yaqin bo’lgan, o’xshash bakteriyalarning bo’lmasligi;
6) ularni aniqlash, ajratib olish va identifikasiya usullari oson va ekonamik jihatdan qulay bo’lishi;
Keltirilgan xususiyatlar bir qator bakteriyalarga xos bo’lib, atrof-muhitdagi turli ob’ektlar uchun sanitariya-
ko’rsatkichi deb qabul qilingan
Tuproq na’munasini olish. Sanitar bakteriologik tekshirish uchun tuproq na’munasi qo’yilgan maqsad asosida tekshirilayotgan uchastkani ma’lum kvadratlaridan ( 5 x 5 m. kam bo’lmaslik kerak) “konvert” usulida ( 4 ta na’muna diagonal bo’yicha va 1 ta markazdan) olinadi. Na’munalar tuproqni 20-30 sm. chuqurlig’idan 200 g, tuproqni bakteriologik ifloslanganini aniqlash uchun esa 20 sm chuqurlig’idan olinadi. Olingan na’munalar maxsus steril idishlarga solinib laboratoriyaga jo’natiladi. Tuproq na’munalari zarur sharoit kelib chiqqanda 24 soat muzlatkichlarda saqlanishiga ruxsat beriladi.
Tuproqni tekshirish uchun tayyorlash. Beshta nuqtadan olingan tuproq na’munalari maxsus idishda aralashtirilib undan 10 -30 g tortib olinadi va 1 : 10 nisbatda sterillangan vodoprovod suvi bilan tuproq suspenziyasi tayyorlanadi ( 10 g tuproq + 100 ml suv). Bu asosiy suspenziyadan qo’yilgan maqsad asosida suyultirilgan ( 10-2, 10-3, 10-4, 10-5 va x.) na’munalar tayyorlaniladi. Tuprqni sanitar- mikrobiologik baho berishda tuproqdagi UMS va SKB koli-titri va perfringensni titri aniqlanadi.
Tuproqdagi umumiy mikroblar sonini topish –ohirgi 2 ta suyultirilan na’munadan oziqli muhitning yuzasiga 0,1 ml olinib shpatel bilan (GPA yoki suslo-agarga) ekiladi. Ekilgan ekma 48 soat termostatda saqlanib, oziqli muhitlarda o’sib chiqqan koloniyalar soniga qarab 1 g turoqdagi UMS topiladi. Masalan 10-4 nisbatda suyultirilgan na’munadan ekilgan chashkada 41 koloniya topildi, 10-5 dan esa 33.
8 x 10 000 + 3 x 100 000
UMS = ------------------------------------ x 10 = 190000
2
Tuproqni koli-titri va perfringensni titrini aniqlash. Tuproqni koli yoki perfringens titri deb, bitta ichak tayoqchasi yoki perfringens topilgan tuprqni eng kam miqdoriga aytiladi. Tuproqdagi ichak tayoqchasini koli –titrini aniqlashda elektiv muhitlar ishlatiladi. Bu muhitlar tarkibi qo’shimcha mikroblarni o’sishini to’xtatib qo’yuvchi o’t saprosi, gensian violet tutadi, lekin ichak tayoqchasini o’sishiga to’sqinlik qilmaydi. Eng ko’p qo’llaniladigan suyuq Kissler muhiti xisoblanadi, uning tarkibida yuqorida aytilgan kompanentlardan tashqari E. coli bijg’itib gaz hosil qilishi uchun pepton va laktoza tutadi. Gaz hosil bo’lganini aniqlash uchun muhitga bir tamoni payatlangan shisha po’kak solib qo’yiladi, hosil bo’lgan gaz po’kakga yig’iladi. Tuproq suspenziyasining suyultirilganidan 1 ml dan Kessler muhiti bo’lgan probirkalarga ekiladi va termostatda 43°S da 48 soat davomida saqlanadi. 48 soatdan kiyin Kissler muhiti ko’zdan kechiriladi va musbat reaksiyali probirkalar (E. coli muhitda gaz hosil qilib, loyqatib o’sadi) ajratib olinadi va Endo muhitiga musbat na’munalardan qayta ekiladi va termostatga 37° S 24 soatga qo’yiladi. Muhitda to’q qizil metal singari tovlanib turgan koloniyalar hosil bo’lsa va surtma tayyorlanib bo’yab ko’rilganda gram manfiy tayoqchalar topilsa E. coli deb xulosa qilinadi. Keyinchalik suvning koli-titrini aniqlashda qo’llaniladigann sxema bo’yicha analiz o’tkaziladi va tuproqni koli titri topiladi.
Tuproq suspenziyasining perfringens-titrini topish uchun, turli darajada suyultirilgan suspenziyadan 1 ml ( sporsiz bakteriyalar o’smasligi uchun suyultirilgan tuproq suspenziyasi 80°S da 10-15 minut qizdiriladi) dan yog’siz, steril sut yoki tayyorlangan temir sulfitli Vilson-Bler muhit quyilgan probirkalarga yex tempore (tezlikda) ekiladi.
Bu ekmalar 43°S da termostatda 24—48 soat davomida saqlanadi, so’ng sutning chirishi yoki Vilson-Bler muhitining agarli ustunchasida hosil bo’lgan Cl. perfringens qopa koloniyalarga ko’ra xulosa chiqariladi. Koloniyalardan surtmalar tayyorlanib, Gram usuli bilan bo’yaladi. Mikroskop ostida ko’rilgandan so’pg, perfringens titri aniqlanadi.
Muhit tarkibi. Kessler muhiti 1% peptonli suv, 5% o’t sapro, 0,25% laktoza va grammusbat bakteriyalarning o’sishini to’xtatish uchun gensian binafshadan iborat.
T ye m i r s u l f i t l i V i l s o n-B l ye r m u h i t i 3 % oziqli agar, 1% glyukoza, 2% natriy sulfit, 0,08% temir xloriddan qo’shilgan.
Termofil (issiqni sevuvchi) bakteriyalarni aniqlash uchun suyultirilgan tuproq suspenziyasidan 1 ml Petri kosachasiga tomiziladi, ustidan eritilgan va sovutilgan oziqli agar quyiladi. Ekmalar 60°S da termostatda 1 kun saqlanadi. So’ng hosil bo’lgan koloniyalar sanalib, 1 g tuproqdagi bakteriya soni aniqlanadi.
aniqlash. Usulni mohiyati tekshirilayotgan suvni ikkitadan kam bo’lmagan na’munasi 1,0 ml olinib, oziqli muhitga ekib, o’sgan koloniyalarni sanab xisoblashga asoslangan. Tadqiqot usulini bajarilishi – tekshirilayotgan suv yaxshilab aralashtirilib 1,0 ml dan olingan suvlar sterillangan Petri kosachasiga ( diametri 90-100 mm) quyiladi, ustiga 10—12 ml eritilgan, 45 —49°G gacha sovutilgan oziqli agar quyiladi va yaxshilab suv bilan aralashtiriladi. So’ngra ekilgan materiallar 37°S da termostatda 24 soatga qo’yiladi. . So’ng har ikkala kosachadagi agar yuzasida va ichida o’sib chiqqan koloniyalar soni sanaladi, qo’shilib ikkiga bo’linib, suvning 1 ml dagi umumiy mikroblar soni aniqlanadi (xisoblab topish tuproqning UMS aniqlashga o’xshash, faqat na’muna 1.0 ml lingani uchun 10 ko’paytirilmaydi)
Natija 1 ml suvda topilgan bakteriyalarni koloniya hosil qiluvchi birligida (KHQB) beriladi.
Umumiy va termotolerant koliform bakteriyalarni membra filtrlash usulida aniqlash. Usulni mohiyati tekshirilayotgan suvni maxsus membrana filtridan o’tkazilib, laktoza tutuvchi differensial muhitda o’stirib, kultural va bioximik xususiyatlari bo’yicha identifikasiya qilishga asoslangan. Tadqiqot usulini bajarilishi. 3-nomerli membranali filtr Bunzep kolbasiga o’rnatilgan Zeyts voronkasiga joylashtirilib, so’ngra vakuum-nasos bilan birlashtiriladi Membranali filtrlar oldindan distillangan suvda qaynatilib, sterillanadi.Ichimlik suvlari uchun na’muna 300 -500 ml, ochiq suv havzasidan olingan toza suv 5, 10, 40, 100, 150 ml hajmda filtrlanadi. Agap suv nihoyatda ifloslapgai bo’lsa, filtrlashdan oldin steril distillangan suv bilan suyultiriladi.
Ichimlik suvni tekshirishda 3 ob’yom 100 ml dan olinadi, har bir ob’yom suv filtrdan o’tkaziladi. Filtrlar Petri kosachasidagi Endo muhiti yuzasiga qo’yiladi va 37°S da termostatda 24 soat saqlanadi. Agar filtr yusasida 24 soat maboynida koloniyalar o’smasa yoki koliform bakteriyalarga xos bo’lmagan mog’ar zamburug’lari koloniyasi topilsa, umumiy koliform bakteriya (UKB) va termotolerant koliform bakteriya (TKB) topilmadi deb natija beriladi.
Agar membrana filtrda tipik aloxida yotgan laktozamusbat, qizil metal singari yaltiroq, yoki rangsiz koloniyalar topilsa, har ikkala tip koloniyalar aloxida sanalib ularning UKB va TKB mansubligi aniqlaniladi. UKB tasdiqlash uchun filtrda 5 tadan kam, lekin 3-4 tadan har bir tipdagi koloniyalardan, TKB ni tasdiqlash uchun hamma tipik aloxida koloniyalardan 10 tadan oshmagan holda oksidaza aktivligi, Gram usulida bo’yalishi va laktozani kisota gaz hosil qilib fermentlashi aniqlanadi. Oksidaza testini qo’yishda oksidaza disklaridan foydalaniladi (dimetil-p-fenilendiamin shimdirilgan filtr qog’ozi). Membrana filtrlarda koloniyalar qalin o’sgan bo’lsa, oksidaza diski to’g’ridan to’g’ri filtr ustidagi koloniyalarga distillangan suv bilan namlab qo’yiladi, ko’k ranga kirsa reaksiya musbat bo’ladi. Agar filtr yuzasidagi hamma koloniyalar oksidazamusbat bo’lsa tekshirish to’xtatiladi va na’munadan UKB va TKB topilmadi deb javob beriladi. Agar koloniyalar oksidaza manfiy bo’lsa tekshirilayotgan koloniyalar qayta ekilib aloxida koloniyalar olinadi va ularni UKB va TKB mansubligi o’rganiladi. Koloniyalarni UKB mansubligi gram manfiy bakteriyalar koloniyasi oksidaza manfiy va laktozani kislota, gaz hosil qilib 37°S da fermentasiya qilsa, ularni UKB mansubligi tasdiqlanadi. TKB mansubligi esa shu testlarni 44°S da aniqlanadi. Boshqa hollarda agar na’munalardan UKB va TKB topilmasa tekshirilgan 100 ml suvda KHQB UKB va 100 ml suvda va KHQB TKB topilmadi deb javob beriladi.
Havoni sanitar-mikrobiologik tekshirish
Havoni miqdoriy mikrobiologik tekshirish usullari sedimentasiya (cho’ktirish), aspirasiya yoki filtrlash prinsipiga asoslangan. Havo mikroflorasini tekshirish ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchi yo’nalish atmosfera xavosiga sanitar-bakteriologik baho berish. Atmosfera havosida SKB ( stafilokokk va streptokokk) 3,7% xollardagina aniqlanadi, asosan bu zonalarda odamlar (shaharlar) ko’p to’planishi, zich yashashlari mumkin. Havo mikroflorasida asosan tuproq mikroflorasi domenantlik qiladi.Atmosfera havosining bakterial ifloslanganligini boholaydigan normativlar yo’q.
Yopiq xonalar havosini sanitar-bakteriologik jihatdan tekshirish planli tartibda yaslilar va bolalar bog’chalarida, maktablar, kasalxonalar, operasiya xonalari, dorixonalar, kinoteatrlarda olib boriladi.
Davolash muasassalarining havosi har bir kvartalda bir marotiba davlat SES tamonidan joriy tekshiruv o’tkaziladi. Kasalxona bakteriologik laboratoriyasi esa epid ko’rsatma asosida har oyda bir marotiba joriy tekshiruv o’tkazadi. Gigienik va epidemiyaga qarshi o’tkazilayotgan joriy tekshiruvlarda 1m³ havosidagi UMS ( umumiy mikroblar soni) va SKB (oltinsimon stafilokokk, gemolitik streptokokk va gram manfiy tayoqchalar, zamburug’lar ( aptekalarda) aniqlanadi.
Kasalxona xonalari havosida asosan oltinsimon stafilokokk, gemolitik streptokokklar70-30% xollarda uchraydi. Shu bilan bir qatorda operasiya oldi, operasiya zallarida, operasiyadan kiyingi palatalarda, tug’riq zallarida va reonimasiyalarda bu mikroorganizimlar topilmasligi kerak. Havo mikroflorasiga sanitar –bakteriologik baho berishda quyidagi usullar qo’llaniladi.
Sedimentasion ( Kox usuli) usul. Asosan yopiq xonalar havosini tekshirishda qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, oziqli agar kuyilgap Petri kosachasi xonani bir necha joyiga ochiq holda ma’lum vaqtga ochiq qoldiriladi ( ko’proq 20-30 min.). So’gg 37°S da termostatga joylashtiriladi. Kosachalardan o’sib chiqqan koloniyalar soniga qarab 1 m³ havodagi UMS Omelyankiy formulasi yordamida topish mumkin.
a · 100 · 1000 · 5
x = --------------------------
b · 10 · t
Bu yerda x ─ 1 m³ havodagi mikroblar miqdori; a- Petri kosachasidagi oziqli muhitda o’sgan mikroblar soni; b- Petri kosacha yuza maydoni (πτ²); t –kosacha ochiq turgan vaqt, minutlarda; 5- Omilyansiy xisoblashidagi vaqt; 10- mikroorganizimlar cho’kishi zarur bo’lgan havo ob’yomi;1000 – izlanilayotgan havo ob’yomi litrda. Xisob qilishda xonaga qo’yilgan har bir kosachalardagi mikroblaro soni aniqlanib uning o’rtacha miqdoriy ko’rsatkichi (a ) olinadi. Tekshirilayotgan xonalarda topilgan UMS 250 dan kam koloniya o’sib chiqsa, havo toza hisoblanadi. Koloniyalar soni 250—500 ta bo’lsa, havo o’rtacha ifloslangan, agar 500 dap ortiq bo’lsa nihoyatda ifloslangan bo’ladi.
Aspirasion usul. Bu havodagi UMS aniqlashda juda ham aniq usul hisoblanadi. Havo apparat yordamida ekiladi.
Havoni tekshirish uchun boshqa apparatlardan (Dyakov, Rechmenskiy, Kiktenko, PAB-1 — aerozol bakteriologik namuna oluvchi, POV-1 — havodan tekshirish uchun namuna oluvchi apparat) ham foydalaniladi.
Bu aparatlar yordamida ma’lum hajmdagi havo, suyuqlik yoki filtrlardan o’tkaziladi. So’ngra o’lchab, oziqli muhitga ekiladi. PAB-1 va POV-1 apparatlari yordamida ko’p hajmdagi havoni tekshirish orqali patogen bakteriya va viruslarni topish mumkin. Hozirgi vaqtda kasalxonalar ichida yuqadigan infeksiyalarning qo’zg’atuvchilari bo’lmish patogen va shartli-patogen baktsriyalarii (stafilokokklar, ko’k-yiring tayoqchalari va boshqa grammanfiy bakteriyalar) bevosita jarrohlik, akusher-ginekologik va boshqa bo’limlarning havosini tekshirish mobaynida topish mumkin.
Kasalxona ichida stafilokokk etiologiyali infeksiya paydo bo’lganida, tekshirishlar infeksiya manbaini, tarqalish yo’llarini aiiqlashga qaratiladi. Atrof-muhitdagi ob’ektlardan, shuningdek bemorlar va kasalxona xizmatchilardan ajratib olingan stafilokokk kulturasi na’munasini bir xilligini ularni fagotiplarini tekshirish yo’li bilan aniqlanadi. Kasalxona binolaridagi havolarga mo’ljallangan UMS va Staph. aureus sonining normativ ko’rsatkichlari 20 -jadvalda keltirilgan.
Labaratoriya mashg’uloti 7
Mavzu: Infeksiya xaqida tushuncha. Virulent va patogen mikroorganizmlar.Infeksion kasalliklarni klassifikasiyasi va laboratoriya diagnostika usullari
Dars soati 4.
Darsning maqsadi.
Talabalarni infeksiyani inson organizmiga tushishi,infeksiya jarayoni, patogenlik va virulentlik faktorlari bilan tanishtirish.Laboratoriya jonivorlariga infeksiyani yuqtirish usullari va maqsadini tushuntirish. Talabalarni kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularni mikroblarga qarshi ta’sir mexanizmi bilan tanishtirish. Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari haqida tushuncha xosil qilish.
Darsning vazifasi.
Talabalarga laboratoriya hayvonlariga infeksiyani yuqtirish usullarini o'rgatish. Mikroorganizmlarni virulentlik darajasini ko'rsatuvchi dozalar bilan tanishtirish. Talabalarga kimyoterapevtik preparatlar faolligini aniqlash usullarini o’rgatish.
Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar.
1.Kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlarni ayting.Virulentlik omillari nima?
2.Patogenlik va virulentlik nima ?
3.Infeksiya,infeksion jarayon. Infeksion yuqumli kasalliklar haqida ayting.
4.Laboratoriya jonivorlariga kasallik yuqtirishning maqsadi va vazifalarini aytib bering.
5.Kimyoterapevtik preparatlarning etiotropligi va organotropligi. Kimyoterapevtik ideks nimaligini aytib bering.
6. Kimyoterapevtik preparatlarning asosiy turlari va ularning mikroorganizmlarga ta’sir etish mexanizmlari.
7.Antibiotiklar rejasini aytib bering.
8.Mikroorganizmlarning dori vositalariga nisbatan tabiiy va o’zlashtirma chidamliligi.
9.Mikroorganizmlarning dori vositalariga rezistentligini bartaraf etish yo’llari.
10.Kimyoterpevtik moddalarni aktivligini aniqlash usullari.
11.Antagonizm. Antibiotiklarga talab.
3. O'quv jarayoning mazmuni.
1.Kasallik qo'zg'atuvchi (patogen ) mikroorganizmlar.
2.Kasallik bilan o'lgan jonivorlarni yorib ko'rish va mikrobiologik jihatdan o'rganish.
3.Kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularning mikroblarga qarshi ta’sir mexanizmi.
4.Antibiotiklar:umumiy ma’lumotlar.
5.Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi.
6.Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari.
4. O'quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi
( metod, forma, vosita, usul, nazorat, baholash)
A) Darsning turi - suhbat.
B) Metod -1 "Qopdagi mushuk" 2."Qor bo'ron" ish o'yini 3. " Interaktiv usul."
V) Forma (shakl) - guruh.
G) Vosita - doska, tarqatma material,tablitsa,tayyor preparat, mikroskop, kompyuter,labarator idish, uskunalar.
D) Usul - nutqli.
E) Nazorat - kuzatish (ko'rish)
J) Baxolash - o'z- o'zini va umumiy baxolash.
5. Metodlar.
1."Qopdagi mushuk" ish o'yinini o'tkazish uslubi.Ish uchun zarur.
1. Davra suhbati”, 2. “Qor bo’ron” ish o'yinini o'tkazish metodikasi.
Vaziyatli masala va savollar to’plami alohida oq qog’ozlarga pechatlangan.
Guruhdagi talabalar soniga qarab qur'a tashlash (jerebevka) uchun savollar.
Toza qog’oz varaqlari.
Ishni bajarish tartibi.
1. Qu'ra tashlash yo'li bilan gurux 3-4 ta talabadan iborat bo'lgan kichik guruxlarga bo'linadi.
2. Har bir gurux alohida stul atrofida o'tiradi toza qog'oz varog'i va ruchka tayyorlanadi.
3. Varoqda sana,gurux soni, ish o'yinini nomi,shu kichik
guruxda ishtirok etadigan talabalar familiyasi,ismi,sharifi yoziladi.
4. Xar bir kichik guruxlarni bitta qatnashchisi o'qituvchini oldiga kelib kanvetdan topshiriq variantini oladi.
5. Talabalar varoqga o'zlarining topshiriqlarini ko'chiradilar va ish bajarish uchun 15 minut vaqt beriladi.
6. Kichik guruxlar topshiriqni muxokama qiladilar va to'liq javobni yozadilar.
7. O'qituvchi kuzatib turishi shart, talabalar ko'chirmasligi va boshqa guruxlar bilan aloqa qi lmasligi kerak.
8. 15 minut o'tgandan so'ng javob varaqalari yig'ib olinadi.
9. O'qituvchi dars davomida topshiriqlar to'g'ri,to'la, tartib bilan bajarilishini tekshiradi.
10.Kichik guruxlarni hamma ishtirokchilariga bir hil ball qo'yiladi.
91 - 100 % - <<5>> Maks.Ball.
86 - 90 % - <<5>> juda yaxshi besh.
71 - 85 % - <<4>> yaxshi.
65 - 70 % - <<3>> to'liq qoniqarli <<3>>
55 - 64 % - <<3>> to'liq qoniqarli <3>>
54 - 41 % - <<2>>
11. Javoblar varog'ida o'qituvchi ballar va imzo qo'yadi.
12. Darsni joriy baxolashda talabalarni olgan ballari e'tiborga olinadi.
13. Har bir kichik guruhlarni bitta qatnashchisi o’qituvchisini oldiga kelib konvertdan topshiriq variantini oladi.
14. Talabalar javoblari uchun reyting ballarini olishadi.
15. Talabalar olgan ballari shu mavzu bo'yicha joriy ballashda qo’llaniladi.
5.2 "Qor bo'ron " ish o'yini
Maqsad:
Gurux talabalarining hammasini bir vaqtning o'zida bilimini nazorat qilish.
Ishni o'tkazish tartibi:
Gurux 2-3 talabadan iborat kichik guruxlarga bo'linadi.Gurux talabalarining xammasi bitta savol yoki vaziyatli masalani o'zaro taxlil qilishadi.Har bir to'g'ti javob bergan guruxchaga ball sifatida qor qor bo'ron yozib qo'yiladi.Natijada eng ko'p bo'ronlar to'plangan guruxcha g'olib bo'ladi. Guruh 2-3 talabadan iborat kichik guruhchalarga bo’linadi. Guruh talabalarining hammasi bitta savol yoki vaziyatli masalani o’zaro taqlil qilishadi. Har bir to’g’ri javob bergan guruhchaga ball sifatida qor bo’ron yozib qo’yiladi. Natijada eng ko’p bo’ronlar to’plangan guruhcha qolib bo’ladi.
Ish o'yini uchun savollar.
1.Kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlarni ayting.Virulentlik omillari nima?
2.Patogenlik va virulentlik nima?
3.Infeksiya,infeksion jarayon.infeksion yuqumli kasalliklar haqida ayting.
4.Laboratoriya jonivorlariga kasallik yuqtirishning maqsadi va vazifalarini aytib bering.
5.Kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularning mikroblarga qarshi ta’sir maxanizmi.
6.Antibiotiklar:umumiy ma’lumotlar.
7.Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi.
8.Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari.
9. Kimyoterapevtik preparatlarning etiotropligi va organotropligi. Kimyoterapevtik ideks nimaligini aytib bering.
10. Kimyoterapevtik preparatlarning asosiy turlari va ularning mikroorganizmlarga ta’sir etish mexanizmlari.
11.Antibiotiklar rejasini aytib bering.
12. Mikroorganizmlarning dori vositalariga nisbatan tabiiy va o’zlashtirma chidamliligi.
13.Mikroorganizmlarning dori vositalariga rezistentligini bartaraf etish yo’llari.
14.Kimyoterpevtik moddalarni aktivligini aniqlash usullari.
15.Antagonizm. Antibiotiklarga talab.
6. O'quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi.
1.Laboratoriya hayvonlariga yuqtirish usullari.
2.Laboratoriya hayvonini yorish,o'qituvchi bilan birgalikda.
3.Surtma tayyorlash va gramm usuli bilan bo'yash,mikroskop orqali kuzatish va dafatrga chizib olish.
4.Tayyor preparatlarda fagositoz hodisasanini mikroskop orqali kuzatish, metodik qo'llanmalar bilan mustaqil ishlash.
5.Bakteriyalarni antibiotiklarga sezgirligini antibiotiklar shimdirilgan standart disklar metodi bilan aniqlash.
6.Turli darajada suyultirish usuli bilan atibiotiklarning aktivligini aniqlash.
7.Antibiotiklarning kuchini agarda diffuziyalash usuli bo’yicha aniqlash.
8.Mikroorganizmlarning antibiotiklarga sezuvchanligini aniqlashning tezkor usuli.
Infeksiya xaqida ta'limot.
Infeksiya (lotincha, infection-yuqtiraman,tashqaridan biron narsani kiritaman) degnada odam, hayvon,o'simlik organizmiga tushgan mikroorganizmlar ta'sirida yuzaga keladigan jarayon tushuniladi.
Infeksion jarayon- bu makroorganizmga patogen mikrob ta'sir qilishi natijasida yuzaga keladigan fiziologik va patologik o'zgarishlar majmuidir. Infeksion jarayon quyidagi omillar: a) patogen mikroblar va ularning hayot faoliyati davrida ishlab chiqaradigan maxsulotlari :
b) jarayon rivojlanishi davridagi makroorganizm holati ; v) tashqi muhit sharoitlari ;
g) ijtimoiy omillar ta'sirida rivojlanadi.
Yuqumli kasalliklar boshqa kasaliklardan (somatik,genetik) ko'pgina xususiyatlari bilan farq qiladi. Avvalo, yuqumli kasalliklarni maxsus patogen mikroblar qo'zg'atadi,mikrob organizmga tushgandan so'ng kasallik darxol namoyon bo'lmay, ma'lum bir yashirin davr o'tadi. U xastalangan odamdan sog'lom kishilarga yuqib, katta xududlarga tarqalishi mumkin.
Makroorganizmning mikroorganizm bilan munosabati- simbioz shakllari.
Mikroorganizmlar ikki katta guruhga: saprofitlar (kasallik qo'zg'atmaydigan-zararsiz) va parazitlarga bo'linadi. Odam va hayvon organizmida yashaydigan mikroblarning ayrim turlari shartli- patogen xisoblanadi,yani ular ma'lum bir sharoitdagina kasallik qo'zg'atishi mumkin.Bunday sharoitlarga sovqotish,immun tizimining susayishi,vitamin va oqsillar yetishmasligi, antibiotiklarni ko'r-ko'rona ishlatilishi kabilar misol bo'la oladi.
Simbiozning turli shakllari mavjud. Bulardan kommensalizm,mutualizm,parazitizm aloxida o'rin tutadi.
Kommemsalizm (fr.commensal -xamtovoq)- ikkita organizmning bir biriga ziyon yetkazmay,birga yashashi.Masalan.odam organizmidagi normal mikroflora a'zolari.
Mutualizm (lot.mutuus-o'zaro) ikki organizmning bir biriga foyda keltirb yashashi.Masalan, ichakning normal mikroflorasi,undagi ovqat qoldiqlari xisobiga xar doim odam organizmi bilan birga yashaydi va ayni vaqtda organizm uchun muxim bo'lgan bir necha tur vitaminlarni sintezlab,uning vitaminga bo'lgan extiyojini barqororlashtirib turadi.
Parazitizm (yun.parasitos- tekintomoq, tekinxo'r) - bir turdagi organizmning boshqa organizm xisobiga oziqlanib,unga ziyon yetkazishi. Parazitlar yuqumli kasallik qo'zg'atadigan mikroblarning katta guruxini tashkil qiladi. Ular uzoq vaqt davomida tirik organizmda yashashga moslanib borishisababli organizm tekinxo'r mikrob uchun doimiy makon, tabiiy yashash muxiti bo'lib qolgan.
Evolyutsion rivojlanish jarayonida odam va xayvonlarning xujayra va to'qimalarida tekinxo'r hayot kechirishga moslashgan va ularga zaxarli ta'sir etib fiziologik holatni izdan chiqaradign mikroblar patogenlar deb ataladi.
Patogenlik - mikroorganizmlarning infeksion jarayonini yuzaga keltira oladigan potensial xususiyati. Patogenlik faqat ma'lum bir sharoitda, yani unga moyil bo'lgan organizmdagina amalga oshadi, shuning uchun potensial xossa xisoblanadi.Masalan,bo'g'ma bakteriyasi yoki vabo vibrioni faqat odam uchun patogen bo'lib, xayvonlarga nisbatan hech qanday xavf tug'dirmaydi. Aksincha, qoramol, cho'chqa,it,yoki tovuq o'latining viruslari odam uchun zararsizdir.
Patogenlik maxsus bo'ladi, ya’ni mikrob tabiiy yo'l bilan organizmga tushganda ma'lum bir to'qima va a'zolarda shu tur kasallik qo'zg'atuvchisiga xos bo'lgan patomorfologikva patofiziologik o'zgarishlar keltirib chiqaradi, Bu infeksiyaga muvofiq patogenetik va klinik ko'rinishlarda namoyon bo'ladi. Muhitning ma'lum bir sharoitlarida patogen mikroorganizmning genotipi,virulentlik va toksik xususiyatlari fenotipik tarzda ro'y beradi.Bu sharoitlar organizmning ximoya tizimlari holati, ya'ni yuqumli omil bilan kurasha olish qobiliyatiga bog'liq.Shunga ko'ra ularning patogenlik darajasi virulentlik dep nomlangan.Patogen mikroblar turli shtammlarning virulentligiga moyil hayvonlarni o'ldira oladigan eng kam miqdoriga qarab belgilanadi.
Mikroblarning ularga sezgir xayvonning 80-95 % ini ma'lum vaqt ichida o'ldira oladigan eng kichik miqdori minimal letal doza ( lot.dosis letalis minima- DLM)deb ataladi.100 % tajriba hayvonlarini o'ldiruvchi miqdori DSL (loy.dosis letalis -50 ishlatiladi,bu patogen mikroorganizmlarning tajriba xayvonlarining 50 % ini o'ldirishga qodir miqdorini bildiradi.
Patogen mikroorganizmlarning kasallik qo'zg'ata oladigan miqdoriga infeksion miqdoriga infeksion doza (ID) dep ataladi. Masalan, qorin tifi ( ich terlama ) bakteriyalarning o'rtacha yuqumli miqdori 10, El-Tor vabo vibrionlari uchun 10-10, ichburug' bakteriyalari uchun esa 10-100 ta mikrob xujayrasiga teng.Yuqumli kasallikning og'ir yoki yengil kechishi hamda asoratlari mikrobning organizmga tushgan joyi va miqdoriga bog'liq.
Yuqumli kasallikga moyil organizmga tushgan patogen mikrobning bitta hujayrasi o'rtacha xar 20 minutda bo'linsa , 6 soat dovomida uning soni 250000 ga, yana bir necha vaqtdan so'ng milliardga yetb og'ir shikast yatekazishi mumkin.
Boshqa belgilar kabi mikroblarning virulentligi xam o'zgarib turishi mumkin.Bu yo’l fenotipik ko'rinishda, yo'ki genlardagi mutatsiyalar xisobiga amalga oshadi.Masalan, fenotipik o'zgarishlar ( virulentlikning kamayishi) bakteriya kulturasining " qarishi " noqulay sharoitda o'stirilishi natijasida yuzaga keladi. Lekin , bu o'zgargan mikroblar qulay sharoitlarda , maxsus oziq muxitlarda ekilsa, ular o'z virulentligini tiklay oladi. A virulent mutantlari olishda mikroorganizmlarga xar xil fizik va kimyoviy omillar ta'sir ettiriladi.Virulentligi pasaygan yoki yo’qolgan (avirulent) mikroorganizm shtammlaridan tirik vaksinalar tayyorlanadi.
Patogenlik va Virulentlik omillari.
Patogen mikroorganizmlarning virulentligi,ularning adgeziv,kolonizatsiya qilish yoki ko'payishi,invaziv,ximoya omillarini ( birinchi navbatda fagositoz qiluvchi hujayralar faoliyatini ) susaytirish ,zaharli moddalar ishlap chiqarish kabi xossalari orqali amalga oshadi.
Adgeziya va kolonizatsiya. Infeksion jarayon boshida,mikrob xujayralari ularga ta'sirchan makroorganizm xujayralariga yopishib oladi ( adgeziya qiladi ) so'ngra u yerda ularning ko'payishi (kolonizatsiya) boshlanadi.
Adgeziya(lot.adhasio-yopishish)da mikrob epiteley xujayrasining ustki qismiga yopishadi.Bu jarayonda bir tomondan nomaxsus fizik-kimyoviy omillar( mikrob xujayralarining gigrofobligi,membrana usti zaryadlari va boshqalar), ikkinchi tomondan maxsus tuzilmalar ( adgezinlar, retseptorlar ) qatnashadi.
Adgezinlar asosan oqsil tabiatli tuzilmalar bo'lib,ularning maxsusligi xisobiga bir tur mikroorganizmlar nafas yo'llarining,ikkinchilari - ichak yo'llari,uchinchilari -siydik- tanosil a'zolarining epiteleylariga birikadi va x.k.
Ko'pgina grammanfiy bakteriyalarda tukchalar adgezinlar vazifasini bajaradi.Grammusbat bakteriyalada esa hujayra devoridagi oqsil va lipoteyxova kislotalari shunday xossaga ega.
Odam to'qimasi xujayralarida har xil : tabiiy, induksiya qilingan va orttirilgan retseptorlar mavjud.Tabiiy retseptorlar epiteley xujayralarida joylashgan bo'lib,ularga moyil bakteriyalarning adgeziyasida qatnashadi. Induksiya qilingan retseptorlar viruslar o'ziga sezgir xujayralarga absorbsiya qilganidan keyin paydo bo'ladi.( masalan.gripp virusi) so'ngra bu xujayralarga har xil bakteriyalar ( masalan.stafilakokk,streptokokk.) yopishishi mumkin.
Kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlar o'ziga moyil to'qima xujayrasiga birikkanidan so'ng uning ustki qismi yoki ichiga kirib tezda ko'payishiga ( kolonizatsiya qilishga ) xarakat qiladi.Agar shunday qilmasa ,maxalliy ximoya omillari va normal mikrofloraning antogonistik ta'siri xisobiga tezda nobud bo'ladi.
Penetratsiya (lot.penetrate-kirib olish)bir necha yuqumli kasallik qo'zg'atuvchi mikroblar epiteley xujayralari. Leykosit va limfositlar sitoplazmasiga kira olish
(penetratsiya qilish) xususiyatiga ega. Ichakning epiteley xujayralariga shigella, ma'lum tip ichak tayoqchasiga salmonollelar kira oladi. Bunda xujayra parchalanadi. Epiteliy qavatining butunligi buzilib, muvofiq a'zo yoki to'qimada patologik jarayon rivojlanadi.
Invaziya (lot.invasio-xujum qilish) Patogen mikroblarning organizmga kira olish xususiyati to'qimalarni yemira oladigan yoki har xil xujayralarni shikastlaydigan fermentlar ishlab chiqarishiga bog'liq. Ko'pgina patogen mikroblar (Cl.perfringens, Streptococcus, Starhylococcus va boshqalar) da gialuron kislotani yoki birikturuvchi to'qima asosini tashkil etuvchi mukopolisaxaridni parchalay oladigan gialurondaza fermenti topilgan. Bu ferment mikroblarning organizmga tez tarqalishiga imkon beradigan patogenlik omillaridan biri xisoblanadi.
Vabo vibrioni, streptokokk kabi mikroorganizmlar neyraminidaza fermenti ishlab chiqaradi, bu ferment har xil glikoprotoid glikolipid polisaxaridlar tarkibidagi neyramin kislotasini tanlab parchalaydi, natijada har xil to'qimalarning o'tkazuvchanligi ortadi. Shuning uchun mikroblar neyraminidaza yordamida nafaqat to'qimalar, balki xujayralar ichiga ham kirib olishi mumkin.
Stafilokokk streptokokklar qon va turli a'zo xujayralarining qobig'ini yemiradigan lesitinaza va leykosidin, eritrositlarni lizisga uchratadigan gemolizin ishlab chiqaradi.
Agressiv omillar. Organizmning ximoya kuchlariga ta'sir ko'rsatuvchi omillar agresinlar deb yuritiladi. Bakteriya xujayrasining ustki qismida joylashgan kapsulalar
(polisaxaridlar, oqsillar) tilla rang stafilokokklarning xujayra devoridagi A-oqsili,patogen streptokokklarning M-oqsili, grammanfiy bakteriyalarning lipopolisaxaridlari, mikobakteriyalarning kort -omili, o'lat bakteriyasining V-va W - antigenlari shunday xususiyatga ega moddalardir. Bu omillar leykositlar xemotaksisini susaytirib, fagositozning amalga oshishiga to'sqinlik qiladi. Boshqa taxminlarga ko'ra. yuqorida sanab o'tilgan omillar opsoninlar (antitelolar) yoki komplement ma'lum bir komponentlarning faolligiga ta'sir ko'rsatadi.
Fermentlar yordamida xam organizm ximoya to'sig'ini yengib o'tishi mumkin. Bularga proteaza, qon plazmasini ivitadigan koagulaza, fibrinni eritadigan fibrinolizinlar misol bo'la oladi
Bakteriya toksinlari (zaxarli moddalari) Bakteriyalar sintez qiladigan zaxarli moddalar kimyoviy tabiatiga ko'ra oqsillar (ekzotoksinlar) yoki liposaxaridlar (endotoksinlar)ga bo'linadi.
Oqsillar bakteriya xujayrasining tashqi qobig'ida joylashgan bo'lib, to'liq tashqariga sintez qilinadigan (V.cholerae xolerogeni, V.parahaemolyticus gemolizni. Cor. diphteiae. gistotoksini va boshqalar) qisman (Bord.pertussis leykotoksini, Vl.teteani tetanospazmini, Cl.botulinum neyrotoksini,) va umuman sintez qilinmaydigan turlar (Sh.dysenteriae enterotoksini, Y.pestis " sichqon toksini") ga bo'linadi. Oxirgi xillari faqat bakteriya xujayrasi parchalangandan keyin tashqariga tushadi. Binobarin, oqsil tabiatli toksinlar nafaqat mikrob virulentligining amalga oshishida, balki bakteriyalarning metabolik jarayonlarida xam qatnashadi.
Lipopolisaxaridlar (LPS) bakteriyaning xujayra devorida joylashgan bo'lib bu tuzilma parchalangandan so'ng tashqari tushadi.
Oqsil tabiatli toksinlar. Bu xilga mansub 80 dan ortiq bakteriya zaharlari tafovut qilinadi.Ular bir-biridan molekulyar massasi, kimyoviy tuzilishi, tropligi (moyilligi) va biologik faolligi bilan farq qiladi.
Oqsillar asaosan termolabil bo'lishiga qaramay, ularning issiqqa chidamli turlari xam mavjud. Masalan,Cl.botulinum, E.coli, patogen stafilokokklar ishlab chiqaradigan zaxarlar 100 C da xam bir necha minut saqlanib qoladi. Ekzotoksinlar a'zo va to'qimalarga moyilligi,zaxarliligi,antigenligi, immunogenligiva boshqa belgilari bilan ta'riflanadi. Ta'sir mexanizmiga ko'ra 4 xili ajratiladi.
Sitotoksinlar oqsil sintezini buzadi.
Membranotoksinlar- eritsosit (gemolizin) va leykositlar (leykosidin) o'tkazuvchanligini oshiradi, natijada birinchilar gemolizga uchraydi, ikkinchilari parchalanadi.
Funksional blokatorlar- xujayra adenilatsiklaza fermenti faolligini oshiradigan enterotoksinlar, ular ta'sirida ingichka ichak devorining o'tkazuvchanligini oshadi va suyuqlik ko'p miqdorda chiqib ketishi xisobiga diareya yuzaga keladi. Masalan, patogen vabo vibrioni ishlab chiqaradigan xolerogen,enterobakteriyalarning enterotoksinlari xuddi shunday xususiyatga ega.
Patogen stafilokokk va streptokokklar ishlap chiqaradigan eksfoliatin va eritrogenlarning xujayralarning o'zaro va xujayra aro moddalar ta'sirlashuvi jarayonlariga ta'sir ko'rsatadi. Bir qator oqsil tabiatli formalin ta'sirida anatoksinlar olinadi.
Endotoksinlar bakteriya qobig'i bilan bog'langan bo'lib, organizmda mikrob xujayrasi parchalangandan so'ng ajralip chiqadi. Endotoksinlar kimyoviy tarkibi bo'yicha LPS bo'lgani uchun,ko'proq grammanfiy bakteriyalarda uchraydi. Ular glyusido-lipido-protein birikmasidan iborat bo'lib, issiqqa chidamli (termostabil), avtoklavda xam o'z kuchini saqlab qoladigan preteolitik fermentlar ta'sirida parchalanmaydi, endotoksin formalin ta'siriga ham chidamli.
Endotoksin tajriba xayvonlariga katta miqdorda kiritilsa, fagositozning pasayishi, xolsizlik kuzatiladi, nafas olish qiyinlashadi, yurak faoliyati susayadi, tana xarorati pasayadi. Aksincha, kichik miqdorda kiritilsa, qarama-qarshi xolat kuzatiladi: fagositoz kuchayadi, tana xarorati ko'tariladi va x.k. LPS qonga tushgach qon xujayralariga ta'sir ko'rsatib, ulardan pirogen moddalar ajraladi, natijada odam isitmalaydi.
Infeksion jaroyonning yuzaga kelishi va rivojlanishida makroorganizm. Tashqi muxit va ijtimoiy sharoitlarning axamiyati.
Yuqumli kasalliklarning paydo bo'lishi odam organizmning reaktivligi, patogen qo'zg'atuvchi uchun kerakli moddalar, immunitet xolati, mikrobning patogenligi va virulentligi, tashqi muxit ta'siri va ijtimoiy omillar bilan bog'liq. Bu omillarning munosabatiga qarab infeksion jarayon qo'zg'atuvchisi yoki xo'jayini o'limi yoki xo'jayin bilan parazit o'rtasida moslashuv yuzaga kelishi mumkin. Organizmning yuqumli mikrobga ta'sirchanligiga asab,endokrin, immun, va boshqa tizimlar xolati, jinsi, yoshi ma'lum bir fiziologik xolatlar ta'sir ko'rsatadi. Ko'p hollarda organizm ximoyasining susayishiga och qolish, sovqotish, isib ketish, nurlanish, alkogolizm va boshqalar sabab bo'ladi. O'z navbatida to'g’ri ovqatlanish, kerakli vitaminlarni vaqtida olish, sarishtalik qoidalariga rioya qilish, yashash va ishlashni to'gri yo'lga qo'yish, o'z vaqtida dam olish.organizmni chiniqtirish va sport bilan shug'ullanish yuqumli kasalliklarning oldini oladi. Uzoq vaqt och qolish yoki to'g'ri, to'la-to'kis ovqatlanmaslik natijasida sil. ichburug', furunkulyoz kabi kasalliklar rivojlanadi. Infeksion xolatlarning rivojlanishida gipovitaminozlarning (ayniqsa A.B.C guruh) ahamiyati katta. Tana xaroratining pasayishi organizmdagi patogen va shartli-patogen mikroblarning ko'payib xar-xil kasalliklar keltirib chiqarishiga sabab bo'ladi.
Yuqumli kasallik qo'zg'atuvchilaring organizmga tushishi va kasallikning
rivojlanish davri.
Infeksiya manbaiga qarab antroponoz, antropozoonoz, zoonoz va sopronoz infeksiyalar tafovut qilinadi. Antroponoz infeksiyalar (qorin tifi, ichburug', vabo, qizamiq, zaxm so'zak va boshqalar) faqat odamlarga yuqadi, Antropozoonoz infeksiyalar (toun, kuydirgi, brutselyoz, quturish va x.k.) odam va xayvonlarga yuqadi. Bunda kasal va bakteriya tashuvchi odam xamda xayvonlar infeksiya manbai bo'lib xizmat qiladi. Zoonoz infeksiyalar (tovuq, va itlar o'lati)da faqat xayvonlar oziqlanadi. Sopronoz infeksiyalarda tashqi muxit kasallik qo'zg'atuvchi manba (suv, xavo tuproq va boshqalar) xisoblanadi. Patogen mikroorganizmlarning organizmga kiradigan a'zo va to'qimalari infeksiyalarning kirish darvozalari deb ataladi.
Yuqumli kasallik davri.
Yashirin (inkubatsion) davr, patogen mikrob organizmga tushganidan boshlab to kasallikning dastlabki belgilari paydo bo'lgungacha o'tadigan vaqt. Yashirin davrning muddati odam organizmning umumiy rezistentlik va immunitet darajasi, tashqi muxit va ijtimoiy omillar ta'siri, patogen mikrobning tushgan miqdori va virulentligiga bog'liq. Agar organizm tushgan mikrobni ximoya omillar yordamida yengsa, unda kasallik rivojlanmasligi ham mumkin.
Prodromal davr. Bu davrda patogen mikrob o'ziga moyil a'zo yoki to'qimada ko'paya boshlab, agressiv ferment va toksinlar ishlab chiqaradi. Prodromal davr bir necha soatdan bir necha kungacha davom etadi. Bu davrda kasallikga xos umumiy belgilar: tana xaroratining ko'tarilishi, bosh og'rig'i, darmonsizlik.lanj bo'lish, ishtaxa yo'qolishi va boshqalar paydo bo'ladi.
Kasallikning avj olish davrida bemorda kasallikning asosiy belgilari namoyon bo'ladi. Bu davrda kasalik qo'zg'atuvchisi yanada ko'payib,organizmda gemotagen, limfogen va neyrogen yo'llar bilan tarqaladi. Bu davr turli kasalliklarda turlicha davom etadi va patogen mikrob tutuvchi bemor atrofdagilar uchun xavfli xisoblanadi. Shu bilan birga.immun tizim omillari kasallik qo'zg'atuvchisi bilan kurasha boshlaydi. Agar bu kurashda patogen mikroorganizm g'olib kelsa bemor nobud bo'lishi mumkin. Aksincha, organizmning ximoya omillari yengib chiqsa, keyingi tuzalish davri (rekonvalesensiya) boshlanadi, bunda organizmning zararlangan a'zo to'qima va xujayralari asta-sekin tiklanib, fiziologik xolat barqarorlashadi.
Infeksiya shakllari va ularning tavsifi.
Infeksiya va infeksion jarayon shakllari xar xil bo'lib, bu kasallik qo'zg'atuvchisining tabiati, uning makroorganizmdagi ta'sir joyi, tarqalish yo'llari va boshqa sharoitlarga bog'liq.
Ekzogen infeksiya - patogen makroorganizmning odam organizmiga tashqaridan oziq-ovqat maxsulotlari, suv, xavo,va tuproq kasal odam, mikorb tashuvchi va rekonvalesentlarning chiqindilari orqali tushishi. Masalan, vabo, botulizm, ichburug', salmonellyoz va boshqalar.
Endogen infeksiya - ma'lum bir sharoitda odamning normal mikroflorasiga kiruvchi shartli -patogen mikroorganizmlarning kasallik qo'zg'atishi.Bunday holat ko'pincha har xil sabablarga ko'ra, masalan organizmning ximoya omillari susayganda,uzoq vaqt antibiotiklar qo'llanilganda yuz beradi.Disbakterioz.appendisit,xolisistit kabi kasalliklar shular jumlasiga kiradi.
Autoinfeksiya - endogen infeksiyaning bir turi bo'lib odam mikroflorasi bir biotopdan ikkinchisiga ma'lum bir sabablar bilan tushganida yuzaga keladi. Makro - va mikroorganizm o'rtasidagi muvozanatning buzilishi infeksiya o'chog'i faollashib patogen mikrobni gematogen,limfogen, va neyrogen yo'l bilan organizmda tarqalishiga olip keladi. Bakteriyalar qonga tushsa,bakteremiya, bakteriya toksinlari tushsa, toksinemiya,viruslar tushsa , virussemiya xolati yuzaga keladi. Agar patogen mikroorganizmlar qondagi ximoya omillarini yengsa, unda ko'payib, sepsis yoki septisemiya xolatini vujudga keltiradi. Kasallik qo'zg'atuvchi infeksiya turlarining xili bo'yicha kam farq qiladi: monoinfeksiya- bir tur mikroorganizm qo'zg'atadigan kasalliklar (masalan, gripp, so'zak, zaxm, vabo va boshqalar ): aralash (mikst) infeksiya - bir necha tur patogen mikroorganizmlar yuzaga keltiradigan kasalliklar .Yuqumli kasallikning qaytalanishi bo'yicha quyidagi turlari mavjud : reinfeksiya - bemor kasallikdan tuzalgandan keyin qisqa vaqt ichida xuddi shu tur infeksiya qo'zg'atuvchisining organizmga qayta tushib kasallik paydo qilishi. Residiv - kasallik qo'zg'atuvchisining organizmda saqlanb qolib, ma'lum vaqtdan so'ng kasallik belgilarining qaytalanishi, Masalan, osteomielit.qorin tifi, sil va boshqalar. Superinfeksiya - bemor tuzalmasdan, xuddi shu tur patogen mikroorganizmning uning organizmiga tushishi. Masalan, zaxm kasalligida. Kasallik kechish muddatiga ko'ra ham farq qilinadi : o'tkir infeksiya va surunkali infeksiya.
Kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularning mikroblarga qarshi ta’sir mexanizmi.
Tibbiyot amaliyotida yuqumli kasalliklarni davolash va oldini olish uchun patogen mikroorganizmlarni nobud qila olish xususiyatiga ega bo’lgan kimyoviy moddalar keng qo’llaniladi. Bu moddalar kasallikni davolash maqsadida qo’llanilsa, kimyoterapiya, profilaktika maqsadida qo’llanilsa, kimyoprofilaktika deb ataladi.
1885 yil P. Erlix kimyoterapiyaga asos solib, mikrob hujayrasi ma’lum bir kimyoviy moddalar bilan o’zidagi maxsus reseptorlari yordamida o’zaro ta’sirlashadi degan xulosaga keldi.
Kimyoterapevtik moddalarning ba’zi bir umumiy belgilari:
a) odam organizmiga toksik ta’sirining yo’qligi. Moddalarning zararsizligi kimyoterapevtik ko’rsatkich (KK) yordamida aniqlanadi.
b)kimyoterapevtik moddalarning mikroorganizmlarga kuchli tanlab ta’sir etishi, antimikrob ta’sir doirasi bilan aniqlanadi.
c) kimyoterapevtik moddalar bakteriostatik yoki bakterisid ta’sirga ega. Bakteriostatik ta’sir deganda bakteriyalarning o’sishi va ko’payishini to’xtatish, bakterisid ta’sirda esa bakteriyalarning nobud bo’lishi tushuniladi.
d) kimyoterapevtik moddalar har doim mikroorganzmlarning doriga chidamli shakllarini keltirib chiqarish xususiyatiga ega, ba’zi bir dorilarga chidamli mikroorganizmlar tez hosil bo’lsa boshqalariga sekinlik bilan vujudga keladi.
e) virusli infeksiyalar kimyoterapiyasi. Virusli infeksiyalarga antibiotiklar samarali ta’sir ko’rsatmaydi. Bu vuruslarda xususiy metabolizmning yo’qligi bilan bog’liq. Pirimidinga o’xshash idoksuridin (5-yod-dezoksiuridin) gerpetik va adenovirusli keratit, kon’yugktivit va uchuqni davolashda qo’llaniladi. Gripp, qizamiq, qizilcha, vezikulyar stomatit viruslarning boshlang’ich davrida susaytiruvchi ta’sir ko’rsatadigan dorilarga amantadin hosilalari kiradi. Bulardan remantadin gripp A virusiga juda samarali ta’sir ko’rsatadi;
f)chechak viruslari reproduksiyasini to’xtatadigan tiosemikarbazon hosilalari juda yaxshi naf beradi.
Kimyoviy moddalar organotroplik va parazitotroplik xususiyatiga ega bo’lishi kerak:
a) mishyak dorilar (salvarsan, asorsol,nevarsenol) sifilis, sibir yazvasi, qaytalama tifni davolashda ishlatiladi.
b) xinin, akrixin, plazmosid, bigumal sodda jonivorlar ko’rsatuvchi malyariya kasalligini davolashda;
c) sulfanilamidlar – oq streptosid, etazol, ftalazol, norsulfazol, sulfademizin. Sulfanilamidlarni ta’sir qilish mexanizmi hujayrada almashinuv proseslarini buzilishi o’z ichiga oladi.shu sababli organizmda mikrobni ko’payishi to’xtaydi. Shundan keyin organizmni himoya kuchlari ta’sirida mikroblar halok bo’ladi.
d) tuberkulyozni davolash uchun PASK –poraaminosalisil kislota, tibon, tubazid.
2. Antibiotiklar: umumiy ma’lumotlar
Antibiotiklar—ba’zi mikroorganizmlar (aktinomisetlar, zamburug’lar, bakteriyalar) hayvon to’qimalari va ayrim yuksak o’simliklar hayot faoliyati natijasida xosil bo’ladigan va turli xil mikroblarning o’sishi hamda rivojlanishini to’xtatadigan organik moddalar. Bu terminni Amerika olimi Z. Vaksman mikroblarda hosil bo’lib, boshqa mikroblarga qarshi ta’sir etadigan moddalarga nisbatan taklif etgan.
Antibiotiklar kasallantiruvchi (patogen) mikroblardagi moddalar almashinuvini buzib, ularni o’ldiradi yoki o’sishini to’xtatadi. Ular turli mikroblarga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Masalan, bir antibiotik ma’lum bir mikrobga kuchli boshqasiga kuchsiz yoki umuman ta’sir qilmaydi. Antibiotiklar faqatgina mikroblarga ta’sir qilmay balki odam, hayvon va o’simlik organizmidagi to’qima va hujayralarini emiradi. Shuning uchun tibbiyot amaliyotida uning faqat zararli mikroblarni o’ldiradigan, ammo odam, hayvon va o’simlik organizmini yemirmaydigan turlarigina ishlatiladi. Birinchi antibiotic modda(tirotrisin)ni 1939 yilda Dyubo tuproqda yashovchi Basillus brevis nomli bekteriyadan oldi.
Kimyoviy tarkibi bo’yicha antibiotiklar quyidagi guruxlarga bo’linadi:
1.Betalaktamli antibiotiklar yoki betalaktamidlar-betalaktam xalqali azot tutuvchi geterotsiklik birikmalar. Bularga quyidagilar kiradi: penitsillin guruhi-tabiiy benzilpenitsillin va yarim suniy penitsillin va tefalosporin.
2. Tetratsiklin va uning yarim suniy xosilalari; oksitetratsiklin, xlortetratsiklin, morfosiklin,
metatsiklin, dioksitsiklin, vibromitsin. Bular har xil radikallar tutuvchi to’rta benzol xalqadan tashkil topgan.
3. Aminoglikozidlar-streptomitsin guruhi va dezoksistreptamin tutuvchi aminoglikozid
antibiotiklar.
4.Makrolidlar-makrotsiklik lokton xalqa tutuvchi birikmalar (eritromitsin,olendomitsin).
5.Levomitsetin(tabiiy turi xloramfenikol) suniy modda bo’lib, tarkibiga nitrofenil,dixloratsetamin
propandiol kiradi.
6. Rifamisinlar. Bu guruhga tabiiy antibiotik-rifamisin va uning yarim suniy hosilasi-rifampisin kiradi. Bular murakkab kimyoviy tuzilishga ega, makrosiklik halqasi bor.
7. Poliyenli antibiotiklar-nistatin, levorin, amfoterisin B. bular bir qancha tutash qo’sh bog’larga ega.
Antibiotiklar bakteriyalarga ko’rsatadigan ta’siriga qarab 3 guruhga bo’linadi:
1. Bakteriostatik ta’sir-bakteriyaning o’sishi va ko’payishi faoliyatini to’xtatib qo’yadi. Buning natijasida bakteriya o’z zahrini ishlab chiqarolmaydi.(tuberkulyoz, zaxm)
2.Bekteritsid ta’sir qiluvchi antibiotiklar-bakteriyaning hujayra devori yoki nukleidning parchalanishini keltirib chiqaruvchi antibiotiklar hisoblanadi.
3.Bakteriolitil ta’sir qiluvchi antibiotiklar-hamma turdagi bakteriyalarni eritib yo’q qilishga qaratilgan ta’sir.
O’z ta’siriga qarab esa 2 guruhga bo’linadi:
1.Tor doiradagi antibiotiklar faqatgina bir turdagi yoki grammanfiy yoki grammusbatlarga ta’sir etuvchilar.
2.Keng doiradagi antibiotiklar bir necha grammusbat va grammanfiy bakteriyalarga,masalan, rikketsiya, xlamidiy, mikoplazma va boshqalarga antimikrob ta’sir ko’rsata oladi.
Antibiotiklarning antimikrob ta’siri turlicha bo’lib u shartli TB bilan belgilanadi. TB-antibiotiklarning minimal dozasi olinib, bakteriyaning maksimal o’limini keltirib chiqarishi tushuniladi. Har bir antibiotik uchun bu ko’rsatkich har xil. Antibiotic buyurilganda bemor yoshi, og’irligi aniqlanib, buni natijasida 1kg-TB olinadi.
Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi.
I. Bakteriyaning hujayra devoir komponentlari sintezini to’suvchi antibiotiklar:
1. Penitsillinlar—tibbiyot amaliyotida ilk bor qo’llanilgan, uni Penicillium turkumiga kiruvchi zamburug’lar ishlab chiqaradi. Tibbiyotda tabiiy va yarim sun’iy penitsillinlardan foydalaniladi.
a) tabiiy penitsilinlarga: benzilpenitsillin, bitsillin va fenoksimetilpenitsillin kiradi. Tabiiy penitsillinlar tor ta’sir doirali antibiotiklar bo’lib, bekterial B-laktamaza me’daning kislotali muhiti ta’sirga sezuvchandir.
b) yarim sun’iy penitsillinlarga biologik va kimyoviy yo’llari bilan olinadigan har xil moddalar kiradi.
v) murakkab penitsillinlar tarkibiga penitsillin halqasi bilan birga klavulan kislotasi va sublaktam moddalar ham kiradi. Penitsilinlar odam hujayralariga ta’sir ko’rsatmaydi, chunki uning tarkibida peptidoglikan moddasi yo’q.
2. Sefalosporinlar molekulasi 6-aminopenitsillin kislotasi 6-APKva B-laktam halqadan tashkil topgan. Sefalosporinning antibacterial ta’sir mexenizmi penitsillinga o’xshash.
3. Boshqa B-laktam antibiotiklar. Bu guruhga monobaktamlar, karbapenemlar kiradi. Ular bakteriyalarning hulayra devoir sinteziga ta’sir ko’rsatadi.
4. Batsitratsinlar peptid antibiotiklari bo’lib, asosan, Bacillus subtilis va B.Licheniformis spora hosil qilishdan oldin ajratib chiqaradi. Tibbiyot amaliyotida batsitratsin A qo’llaniladi. Antimikrob ta’sirga ega.
5. Vankomitsin- glikopeptiddan tashkil topgan, Streptomyces ning har xil turlari ishlab chiqaradi. Hujayra devoridagi peptidoglikan sintezini to’xtatib qo’yadi, ko’pgina grammusbat bakteriyalarga antimikrob ta’sir ko’rsatadi.
6. Sikloserin- bu moddani ham Streptomyces ning har xil turlari ajratib chiqaradi. Ba’zi grammusbat va grammanfiy bakteriyalarga bakteriostatik ta’sir ko’rsatadi.
II. Mikroorganizmlarning sitoplazmatik membranasi funksiyasini buzuvchi preparatlar. Bu guruhga:
1. Polimiksinlar, bu antibiotiklarni Bacillus polymyxa va boshqa ba’zi bir bakteriyalar hosil qiladi. Bu guruhga polimiksin M, polimiksin B kirib bir-biridan farmokologik xususiyatlari bo’yicha farq qiladi.
2. Polienli antibiotiklar-nistatin, levirin, amfoteritsin B aktinomitsetlarning Streptomyces turi ishlab chiqaradi.
3. Gramitsidlar polipeptidlar bo’lib Bacillus brevis ishlab chiqaradi. Grammusbat kokklar va batsillalarga nisbatan bakteriostatik ta’sirga ega.
III. Bakteriya hujayrasi ribosomasida oqsil sintezini to’suvchi antibiotiklar. Bu guruhga aminoglikozid, tetratsiklin, levomitsitin, makrolid, azalid, linkozalid guruhlari kiradi.
1. Aminoglikozidlarning 50 dan ortiq turi aniqlangan. Bu moddalar 3 avlodga bo’linadi: 1-avlodga streptomitsin, kanamitsin, monomitsin, neomitsin; 2-avlodga gentamitsin; 3-avlodga sizomitsin, tobramitsin, amikatsin, netilmitsin, didezoksikanamitsin B kiradi.
Bu antibiotiklarning ijobiy ta’siri bilan birga nohush, ya’ni neyro- va nefrotoksik ta’siri ham bor. Masalan, streptomitsin eshitish a’zolariga nohush ta’sir ko’rsatadi.
2.Tetratsiklin guruhiga mansub antibiotiklar kang ta’sir doirasiga ega bo’lib bakteriostatik ta’sir etadi. Uning salbiy ta’siri esa disbakteriozga olib keladi.
3.Levomitsetinni aktinomitsetning Streptomyces venezueae turi ajratib chiqaradi. U grammanfiy anaerob va grammusbat bakteriyalarga, rikketsiyalarga, spiroxetalarga, xlamidiyalarga va boshqa mikroorganizmlarga bekteriostatik ta’sir etadi.
4.Makrolidlar tabiiy va yarim suniy guruhlarga bo’linadi. Asosan penitsillin va tetratsiklinga chidamli bakteriyalar guruhlariga, rikketsiyalar, xlamidiyalarga bakteriostatik ta’sir ko’rsatadi.
5.Azalidlar-bu guruhga azitromitsin kirib, keng ta’sir doiraga ega. Fagotsitlar o’rab olgan bakteriyalarga ta’sir ko’rsatadi.
6.Linkozamidlar guruhiga linkomitsin kiradi, uni aktinomitsetlarning ba’zi bir turlari ishlab chiqaradi. Patogen kokklar, bo’g’ma va kuydirgi bekteriyalari, ba’zi bir anaerob jarohat infeksiyalariga bakteriostatik ta’sir ko’rsatadi.
IV. RNK-polimerazani to’suvchi antibiotiklar. Bu guruhga rifamitsinlar kiradi, uni Streptomyces mediterranei ishlab chiqaradi. Rifamitsinlar yarim suniy o’xshashi rifampitsin bo’lib, keng antibekterial ta’sir doirasiga ega.
V.DNK replikatsiyasini to’sib qo’yuvchi antibiotiklar. Bu guruhga novobiotsin, mitomitsin C6, porfiromitsin va boshqa antibiotiklar kirib, bularni aktinomitsetlarning ba’zi turlari ajratib chiqaradi. Novobiotsin DNK polimerazaga ta’sir qilib, DNK sintezini buzadi. Bundan tashqari, RNK vabakteriya hujayra devorining sintezini ham to’sib qo’yadi.
Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari.
Tibbiyot amaliyotida antibiotiklar qo’llanila boshlangandan so’ng antibiotikka chidamli bakteriyalar ham hosil bo’la boshladi. Keyingi vaqtda dorilarga chidamli bakteriyalar soni oshib bormoqda. Antibiotiklarga chidamlilik faqat bakteriyalarda emas, balki boshqa mikroorganizmlar rikktsiyalar, xlamidiyalar, mikoplazmalar, achitqisimonda ham kuzatiladi.
Antibiotiklar va boshqa kimyoterapevtik moddalarga mikroorganizmlarning rezistentlik mexanizmi. Bu mexanizm, asosan, quyidagilarga bog’liq: a) faol antibiotiklarning nofaol shaklga fermentativ, inaktivatsiya va modifikatsiya yo’li bilan o’tishi; b) ma’lum bir kimyoterapevtik modda uchun hujayra devori o’tkazuvchanligining yo’qolishi; c) bakteriya hujayrasidagi maxsus transport tizimining buzilishi; d) mikroorganizmlarga hayotiy zarur metabolitlar hosil bo’lishini, dori bilan to’silgan asosiy yo’l o’rniga alternative yo’lga o’tishi.
Rezistentlik mexanizmi birlamchi va hayot davomida orttirilgan bo’lishi mumkin. Birlamchi mexanizm shu dori ta’siri uchun “nishon” ning yo’qligi bilan bog’liq. Hayot davomida orttirilgan rezistentlik mexanizmi modifikatsiya, mutatsiya, rekombinatsiya natijasida “nishon”ning o’zgarishiga bog’liq.
Beta-laktam antibiotiklarga nisbatan rezistentlikgining biokimyoviy mexanizmi har xil. Bular beta-laktamazalar sintezi, penitsillin bog’lovchi oqsillar va “nishon”larning o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Umuman olganda rezistentlik kelib chiqishi antibiotikning kimyoviy tuzilishiga va bakteriyalarning xususiyatlariga bog’liq.
Bakteriyalarning antibiotikka rezistentligi kelib chiqishiga ko’pgina omillar, masalan, ba’zi bir yuqumli kasalliklarning oldini olish yoki davolash maqsadida belgolangan miqdordan kamroq dozada va vaqtda nazoratsiz holda qo’llanilishi yoki qo’llanishdan oldin mikroorganizmlarning antibiotiklarga sezuvchanligi aniqlanmasligi sabab bo’ladi.
Kimyoviy moddalarga chidamli bakteriyalarga qarshi kurashish uchun antibakterial ta’sir mexanizmi farq qiladigan yangidan-yangi kimyoterapevtik dorilarni ishlab chiqarish, shuningdek, bakteriya fermentlariga chidamli bo’lgan faol guruh tutuvchi antibiotiklarni yoki bakteriya fermentlari faolligini susaytiruvchi omillarni kashf etish kabi choralar ko’riladi. Ajratib olingan bakteriya shtammlarining antibiotikka sezuvchanligini iloji boricha aniqlash lozim. Tashqi muhitning dorilarga chidamli bakteriyalar bilan ifloslanishini har doim epidemiologik tekshirishdan o’tkazish muhim ahamiyatga ega. Masalan, xozir kasalxona ichi infeksiyalariga kiruvchi, ko’pgina antibiotiklarga chidamli patogen mikroorganizmlar butun dunyo mamlakatlarida katta muammoga aylanib bormoqda.
Mikroorganizmlarning antagonizm xususiyati.
Antagonizm—mikroorganizmlarning bir turining(bakteriya, zamburug’, antinomisetlar) boshqa bir turning o’sishi va ko’payishini ozuqa uchun kurash maqsadida to’xtatib qo’yadi.
Antogonizm namoyon bo’lishi: metabolizmning achchiq mahsulotlarni ajratishi PH kamayishi, protiolitik valigolitik fermentlar ajratish, mikotoksin, fitonsid, antibiotiklarni ajratish. Antagonistik xususiyatga ega bo’lgan mikroorganizmlarga mog’or zamburig’I, tuproq aktinomisetlar ,achigan sut bakteriyalari misol bo’la oladi.
Amaliy qism:
Amaliy ish 4 qismdan iborat:
a)Labaratoriya ishining nomi
b)Ishning maqsadi va ahamiyati
c)Labaratoriya ishini amalga oshirish tehnikasi
d)Labaratoriya ishini daftarga qayd qilish
LABORATORIYA IShI 1
A. Bakteriyalarni antibiotiklarga sezgirligini antibiotiklar shimdirilgan standart dikslar usuli bilan aniqlash.
B. Antibiotiklarni aktivligini aniqlash.
C. Bu usulda yuzasi tekis bo’lgan stol ustiga qo’yilgan Petri kosachalariga ozuqa muhiti agardan solinadi( 33-rasm). Har bir kosachaga qo’yilgan ozuqa muhiti bir xil miqdorda bo’lishi kerak. Qotgandan keyingi muhitning balandligi 4mm ni tashkil etishi kerak. So’ng kosachalar qopqog’i yopilib, 15 minut saqlanadi bu vaqt ichida ozuqa muhiti qotadi. Antibiotik eritmasiga botirilgan filtrlovchi qog’ozni disk shaklida kesiladi va qisqich bilan ozuqa agarining yuzasiga yopishtiriladi. Kosacha va disklar orasida 15mm ochq joy qoldiriladi. Kosachalar to’ntarilgan holatda 37 C haroratli termostatga 18 soatga qo’yiladi.qog’oz diskdagi ozuqa muhitiga ta’sir ko’rsatib mikroorganizmlarning o’sishiga yo’l bermaydi. Agar disk atrofida mikroorganizmlar o’sib chiqmagan bo’lsa yoki o’sish darajasi sekinlashgan bo’lsa, sinab ko’rilayotgan antibiotik mikrofloraga kuchli ta’sir ko’rsatgan bo’ladi. Zona diametri 1mm aniqlikkacha o’lchanadi. Mikroorganizmning antibiotiklarga sezuvchanligi 3 darajada baholanadi:
1-sezuvchan(o’smagan zona diametri 20 mm)
2-o’rta sezuvchan(11-20 mm)
3-chidamli(10 mm dan kam)
LABORATORIYA IShI 2
A. Turli darajada suyultirish usuli bilan antibiotiklarning aktivligini aniqlash.
B. Antibiotiklarni aktivligini aniqlash.
C. Bu usulda suyuq muhitda titrlash uchun bir nechta probirkalar olinib, ozuqa muhiti qo’yib chiqiladi(34-rasm). Preparat necha marta suyultirilgan bo’lsa, shuncha probirka olinadi. 1-probirkaga muayyan miqdordagi antibiotik eritmasini solib, aralashtiriladi va birinchi probirkadan bir miqdor aralashmani olib ikkinchi probirkaga solinadi. Yana aralashtirib, xuddi avvalgiday ikkinchisiga, uchinchisiga solib aralashtiriladi. Tarkibida antibiotik mavjud bo’lgan oxirgi probirkadan ham huddi o’shancha miqdor aralashma to’kib tashlanadi va shu tariqa barcha probirkalardagi suyuqlik miqdori bir xil qoladi. Probirkalardan bittasi control vazifasini bajargani uchun unga antibiotik solinmaydi. Ichida turli darajada suyultirilgan antibiotik bo’lgan probirkalarga test-kultura tortmasidan solinadi. Kontrol probirkaga ham test-kultura ekmasi solinadi. probirkalar yaxshilab chayqatiladi va 37 C haroratli termostatda 18-20 soat saqlanadi. Suyultirilayotgan antibiotik ko’paytmasi odatda 2 ga teng bo’ladi, buning uchun probirkalarga, masalan, 1 ml dan bulyon quyib chiqiladi 1-probirkaga 1ml antibiotik eritmasi solinadi va 1ml miqdordagi aralashma probirkadan probirkaga olib solinaveradi. Shunda preparat aktivligini bildiradigan aniqlik belgisi 50% ni tashkil etadi. Antibiotik yanada suyultirib aniqlik darajasini yanada oshirish mumkin.
Bundan tashqari suyultirish usuli qattiq ozuqa muhitida ham olib boriladi. Buning uchun avval ko’p darajali suyultirilgan antibiotik eritmasi tayyorlanadi, probirkaga suyuq agardan 4ml solinadi va 45-50 C gacha sovutiladi va antibiotic eritmasidan 1ml miqdorda har bir probirkaga qo’shiladi. Probirkalar agar qotguncha saqlanadi va ilmoq yordamida qattiq ozuqa muhitining ustiga test-kultura ekiladi.
Preparatlarning bakterisid ta’sirini aniqlash maqsadida mikroorganizmlar o’sishi kuzatilmagan probirkalarning barchasidan namuna olib GPA ga qayta ekiladi. Mikrob hujayralari tarkibiga singib ketib hatto yangi ozuqa muhitida ham ularning o’sishiga qarshilik ko’rsatadigan chidamli antimikrob moddalar uchun tegishli neytralizatorlar qo’llaniladi.
Laboratoriya ishining natijalari daftarga yozib qo’yiladi.
LABORATORIYA IShI 3
A. Antibiotiklarning kuchini agarda diffuziyalash usuli bo’yicha aniqlash.
B. Antibiotiklarni aktivligini aniqlash.
C. Bu usulda Petri kosachalariga 15 ml dan to’yinmagan agar solinadi va stol ustiga qator terib qo’yiladi(35-rasm). Agar qotgandan so’ng termostatda quritiladi, so’ngra har bir kosachaga test-kultura aralashtirilgan ozuqa agaridan 5 ml qo’shiladi. Ekmani agarga qo’shishdan avval 45-50 C gacha sovutiladi. Agarning ikkinchi qatlami ham qotgandan keyin har bir kosacha betiga silindr kiygaziladi. Silindrlardan 3 tasiga 0,1 ml dan sinalayotgan antibiotik eritmasi, qolgan 3 tasiga esa standart eritma quyiladi. Shundan keyin kosachalar 37 C li termostatda 16-18 soatgacha saqlanadi. Belgilangan vaqt o’tgach, kosacha ustidagi silindrlar olib tashlanadi va test-kultura o’sishi sekinlashgan zonalar o’lchanadi. O’sish sekinlashgan zonalarga qarab antibiotiklarning kuchini yoki aktivligini aniqlanadi. Zonalar diametri 1mm aniqlikkacha o’lchanadi. O’smagan zona diametric 20mm bo’lsa sezuvchan, agar 11-20gacha bo’lsa o’rta sezuvchan, 10mm dan kam bo’lsa chidamli bo’ladi.
D. Laboratoriya ishinining natijalari daftarga yozib qo’yiladi.
LABORATORIYA IShI 4
A. Mikroorganizmlarning antibitiklarga sezuvchanligini aniqlashning tezkor usuli.
B. Antibiotiklarni aktivligini tez aniqlash.
C. Petri kosachasiga 15ml ozuqa agari solinadi. Agar qotgandan so’ng unga huddi o’sha agarning test-kultura bilan aralashmasidan 1ml va 2,6-dixlorfenolindofenolning 0,2% li suvli eritmasi dan 1ml qo’shiladi. So’ngra ko’kish tusli qattiq agar ustiga antibiotik shimdirilgan disklar yopishtiriladi, kosachalar 37 C issiqlikdagi termostatga qo’yiladi. Oradan 2-3 soat o’tgach, mikroorganizmlarning o’sib chiqmagan ko’kish zonalarining diametriga qarab tajriba natijalari qayd qilinadi. Antibiotiklarga rezistent mikroorganizmlarni rangsizlantiradi yoki tusini o’zgartirib, sariq rangga bo’yaydi. Bunday bo’yoq stafilokokklarning o’sishini sekinlashtiradi yoki ularning o’sishiga butunlay yo’l qo’ymaydi, shu bois mikroorganizmlarning bu turi bilan ish olib borganda qog’oz disk yopishtirilgan kosachalar termostatda saqlangandan keyin uning ustiga 2-3ml miqdoridagi indikator eritmasidan quyish kerak. Indikator qoldiqlari 5-7 minutdan keyin to’kib tashlanadi va tajriba natijalari tahlil qilinadi.
D. Laboratoriya ishining natajalari daftarga yozib qo’yiladi.
9. Kutiladigan natijalar:
O’qituvchi Talaba
1. Mavzu bo’yicha maqsadni 1. Mavzu bo’yicha to’la ma’lumot
tushuntirish. olish
Talabalarda qiziqish uyg’otish 2. Talabalar bilimini shakllantirish
Yangi texnologik usullarni qo’llash 3. Talabalar qiziqish bilan qabul
qilishi.
10. Kelgusi rejalar:
1. O’qituvchi internetdan yangi 1. Talaba ushbu materiallarni o’z-
material olish uchun foydalanishi, lashtirishi, konspekt yozish,
mukammallashtirishi. mustaqil ishlashi.
2. Yangilash va joriy etish, yondashuv. 2. Adabiyotlar bilan ishlashi
3. Kasbiy tayyorgarlikni 3. Yangi texnologiyaga yondashuvi.
insonparvarlashtirish.
Nazorat savollari.
1.Kimyoterapevtik preparatlarning etiotropligi va organotropligi. Kimyoterapevtik ideks nimaligini aytib bering.
2. Kimyoterapevtik preparatlarning asosiy turlari va ularning mikroorganizmlarga ta’sir etish mexanizmlari.
3.Antibiotiklar rejasini aytib bering.
4.Mikroorganizmlarning dori vositalariga nisbatan tabiiy va o’zlashtirma chidamliligi.
5.Mikroorganizmlarning dori vositalariga rezistentligini bartaraf etish yo’llari.
6.Kimyoterpevtik moddalarni aktivligini aniqlash usullari.
7.Antagonizm. Antibiotiklarga talab.
Labaratoriya mashg’uloti 8
Mavzu: Immunitet, immunitet turlar. Organizmning immun xolatiga baxo berish usullari
Darsning maqsadi: Immunitet, antigen, antitela haqida tushuncha olish.
2. Dars vazifasi: Immunitet, antigenlar, gaptenlar, mikrob hujayrasining antigen strukturasi, antitelalar, immunitet turlari, fagotsitoz jarayoni va boshqalar bilan tanishish.
Immunitet deb nimaga aytiladi?
Immunitet lotin tilidan olingan bo’Iib qanday ma’noni anglatadi?
[mmunitetni nechta tun bor?
Immunitetning qanday faktorlari mavjud?
Fagotsitoz jarayonim tushuntirib bering?
6.
I.ISHCHI DASTUR 6
II. O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN testlar 26
III. MODULNI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTREFAOL TA’LIM METODLARI. 50
“М и я ш т у р м и” у с у л и 50
“С т о л у с т и д а р у ч к а” у с у л и 51
“Қ о р б ў л а к ч а л а р и” у с у л и 52
“Қ о р у ю м и” у с у л и 53
“Д и с к у с с и я” у с у л и 54
III.NAZARIY MATERIALLAR 65
P. Gumaral va xujayra faktorlari. 101
Ko‘kyo‘tal bolalarda uchraydigan o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, o‘ziga xos kuchli bo‘g‘ilib yo‘tallish bilan kechadi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi 1906 yili J.Borde va O.Jangular tomonidan bemordan ajratib olingan. 1937 yili ko‘kyo‘talning engil shakli bilan og‘rigan boladan B. pertussis ga o‘xshash mikroorganizmni Eldring va Kendriklar ajratib olib, unga B. Parapertussis, B. Bronchiseptica deb nom berdilar. 123
Sil qo‘zg‘atuvchisi 125
Virus A infeksion gepatitning qo’zg‘atuvchisi bo’lib hisoblanadi. U Pikarnoviruslar oilasiga, enteroviruslar avlodiga mansub bo’lib, enteroviruslarning 72-A tipi virusi hisoblanadi. Gepatit A virusining 1873-yilda Beyston bemorning najasidan topdi. Ushbu virus barcha gepatitlarning 70%ni chaqiradi. 141
Ushbu virus adenoviruslar oilasiga kiradi. Bu virusni birinchi marta antigen sifatida 1963 yilda Avstraliyada bemorning qon zardobidan serologik usulda aniqlangan. SHuning uchun ham Avstraliya antigeni deb nom olgan. Virus zarrachasi (virion) birinchi bor 170 yili D.Deyn tomonidan kasal odamning najasidan elektron mikroskop orqali topilgan va u keyin Deyn zarrachasi deb atalgan. 142
Virus 1989 yilda AQSH da Sood va YAponiyada Arimo va hamkasblari tomonidan kasalning qon zardobidan ajratib olindi. Virus o’z xususiyatlariga ko’ra Flaviviriadea oilasiga mansub virusning hajmi 30-80 nm. Qobiqqa ega. Genomi bir ipli musbat RNKdan iborat. Kasallik o’tkir gepatitlar orasidan 48,3% ni tashkil qiladi. kasallik parenteral yo’l bilan jinsiy aloqa, yo’ldosh orqali yuqadi. Kasallikning kechishi va klinik belgilari gepatit V ga o’xshash, ko’pincha surunkali holda kechadi va 20% bemorlarda jigar serozi rivojlanadi. Virus jigarda birlamchi rak paydo bo’lishi da ham asosiy rol o’ynaydi. 144
Bu virusni bemorning najasidan elektron mikroskop yordamida topish mumkin. Virus 32-34 nm hajmga ega. Genomi 1 ipli musbat RNK dan iborat. Virus ko’pgina xususiyatlari bilan gepatit A virusiga va kolsi viruslariga o’xshaydi. Lekin ularning oilasiga kirmaydi. 145
IV. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР УЧУН МАТЕРИАЛЛАРИ 152
Dars soati 4. 198
Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar. 198
B) Metod -1 "Qopdagi mushuk" 2."Qor bo'ron" ish o'yini 3. " Interaktiv usul." 199
Ishni bajarish tartibi. 199
Ishni o'tkazish tartibi: 200
Makroorganizmning mikroorganizm bilan munosabati- simbioz shakllari. 201
Patogenlik va Virulentlik omillari. 203
Yuqumli kasallik qo'zg'atuvchilaring organizmga tushishi va kasallikning 205
rivojlanish davri. 205
Yuqumli kasallik davri. 206
Infeksiya shakllari va ularning tavsifi. 206
2. Tetratsiklin va uning yarim suniy xosilalari; oksitetratsiklin, xlortetratsiklin, morfosiklin, 208
3. Aminoglikozidlar-streptomitsin guruhi va dezoksistreptamin tutuvchi aminoglikozid 208
5.Levomitsetin(tabiiy turi xloramfenikol) suniy modda bo’lib, tarkibiga nitrofenil,dixloratsetamin 208
Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi. 209
210
Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari. 210
Amaliy qism: 211
Amaliy ish 4 qismdan iborat: 211
LABORATORIYA IShI 1 211
9. Kutiladigan natijalar: 213
10. Kelgusi rejalar: 213
Nazorat savollari. 214
2Interaktiv usui. 219
6.O’quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 220
7Talabalarning o'z ustida ishlash uchun lozim bo'Igan metodik qo'llanmalar. (nazariy materiallar) 220
9. Kutiladigan natijalar: 225
10. Kelgusi rejalar: 225
9. Kutiladigan natijalar: 264
10. Kelgusi rejalar: 264
V.КЕЙСЛАР БАНКИ 274
VIII.МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ МАВЗУЛАРИ 287
IX.ГЛОССАРИЙ 288
X.АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 295
Antigenlar haqida tushuncha
Antitelalar haqida tushuncha
Antigen bilan antitelalar o’zaro munosabati
Mikrob hujayrasining antigen strukturasi
O’quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi:
adarsning turi - suhbat .
metod - 1. “Qopdagi mushuk” , 2. “ Qo'r boron”, 3. “Interaktiv usul” v) forma (shakl) - gurux
g) vosita - doska, tarqatma material, jadval, tayyor preparat, mikroskop, bo’yoqlar, reaktivlar, kompyuter
usul - nutqli
nazorat- kuzatish (ko 'rish)
j) baholash - o’z - o’zini va umumiy baholash
I.ISHCHI DASTUR 6
II. O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN testlar 26
III. MODULNI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTREFAOL TA’LIM METODLARI. 50
“М и я ш т у р м и” у с у л и 50
“С т о л у с т и д а р у ч к а” у с у л и 51
“Қ о р б ў л а к ч а л а р и” у с у л и 52
“Қ о р у ю м и” у с у л и 53
“Д и с к у с с и я” у с у л и 54
III.NAZARIY MATERIALLAR 65
P. Gumaral va xujayra faktorlari. 101
Ko‘kyo‘tal bolalarda uchraydigan o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, o‘ziga xos kuchli bo‘g‘ilib yo‘tallish bilan kechadi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi 1906 yili J.Borde va O.Jangular tomonidan bemordan ajratib olingan. 1937 yili ko‘kyo‘talning engil shakli bilan og‘rigan boladan B. pertussis ga o‘xshash mikroorganizmni Eldring va Kendriklar ajratib olib, unga B. Parapertussis, B. Bronchiseptica deb nom berdilar. 123
Sil qo‘zg‘atuvchisi 125
Virus A infeksion gepatitning qo’zg‘atuvchisi bo’lib hisoblanadi. U Pikarnoviruslar oilasiga, enteroviruslar avlodiga mansub bo’lib, enteroviruslarning 72-A tipi virusi hisoblanadi. Gepatit A virusining 1873-yilda Beyston bemorning najasidan topdi. Ushbu virus barcha gepatitlarning 70%ni chaqiradi. 141
Ushbu virus adenoviruslar oilasiga kiradi. Bu virusni birinchi marta antigen sifatida 1963 yilda Avstraliyada bemorning qon zardobidan serologik usulda aniqlangan. SHuning uchun ham Avstraliya antigeni deb nom olgan. Virus zarrachasi (virion) birinchi bor 170 yili D.Deyn tomonidan kasal odamning najasidan elektron mikroskop orqali topilgan va u keyin Deyn zarrachasi deb atalgan. 142
Virus 1989 yilda AQSH da Sood va YAponiyada Arimo va hamkasblari tomonidan kasalning qon zardobidan ajratib olindi. Virus o’z xususiyatlariga ko’ra Flaviviriadea oilasiga mansub virusning hajmi 30-80 nm. Qobiqqa ega. Genomi bir ipli musbat RNKdan iborat. Kasallik o’tkir gepatitlar orasidan 48,3% ni tashkil qiladi. kasallik parenteral yo’l bilan jinsiy aloqa, yo’ldosh orqali yuqadi. Kasallikning kechishi va klinik belgilari gepatit V ga o’xshash, ko’pincha surunkali holda kechadi va 20% bemorlarda jigar serozi rivojlanadi. Virus jigarda birlamchi rak paydo bo’lishi da ham asosiy rol o’ynaydi. 144
Bu virusni bemorning najasidan elektron mikroskop yordamida topish mumkin. Virus 32-34 nm hajmga ega. Genomi 1 ipli musbat RNK dan iborat. Virus ko’pgina xususiyatlari bilan gepatit A virusiga va kolsi viruslariga o’xshaydi. Lekin ularning oilasiga kirmaydi. 145
IV. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР УЧУН МАТЕРИАЛЛАРИ 152
Dars soati 4. 198
Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar. 198
B) Metod -1 "Qopdagi mushuk" 2."Qor bo'ron" ish o'yini 3. " Interaktiv usul." 199
Ishni bajarish tartibi. 199
Ishni o'tkazish tartibi: 200
Makroorganizmning mikroorganizm bilan munosabati- simbioz shakllari. 201
Patogenlik va Virulentlik omillari. 203
Yuqumli kasallik qo'zg'atuvchilaring organizmga tushishi va kasallikning 205
rivojlanish davri. 205
Yuqumli kasallik davri. 206
Infeksiya shakllari va ularning tavsifi. 206
2. Tetratsiklin va uning yarim suniy xosilalari; oksitetratsiklin, xlortetratsiklin, morfosiklin, 208
3. Aminoglikozidlar-streptomitsin guruhi va dezoksistreptamin tutuvchi aminoglikozid 208
5.Levomitsetin(tabiiy turi xloramfenikol) suniy modda bo’lib, tarkibiga nitrofenil,dixloratsetamin 208
Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi. 209
210
Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari. 210
Amaliy qism: 211
Amaliy ish 4 qismdan iborat: 211
LABORATORIYA IShI 1 211
9. Kutiladigan natijalar: 213
10. Kelgusi rejalar: 213
Nazorat savollari. 214
2Interaktiv usui. 222
6.O’quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 222
4Talabalarning o'z ustida ishlash uchun lozim bo'Igan metodik qo'llanmalar. (nazariy materiallar) 222
9. Kutiladigan natijalar: 227
10. Kelgusi rejalar: 227
9. Kutiladigan natijalar: 266
10. Kelgusi rejalar: 266
V.КЕЙСЛАР БАНКИ 276
VIII.МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ МАВЗУЛАРИ 289
IX.ГЛОССАРИЙ 290
X.АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 297
lshni bajarish tartibi.
Qur’a tashlash yo’li bilan gurux 3-4 ta talabadan iborat bo’lgan kichik guruxlarga bo’linadi.
Har bir kichik gurux alohida stol atrofida o’tiradi toza qog’oz varog’i va ruchka tayyorlanadi.
Varoqda sana, gurux soni, ish o’yinini nomi, shu kichik guruxda ishtirok etadigan talabalar familiyasi, ismi, sharifi yoziladi.
Xar bir kichik guruxlarni bitta qatnashchisi o’qituvchini oldiga kelib kanvertdan topshiriq variantini oladi.
Talabalar varoqga o’zlarining topshiriqlarini ko’chiradilar va ish bajarish uchun 15 mm vaqt beriladi.
Kichik guruxlar topshiriqni muxokama qiladilar va to’liq javobni yozadilar.
O’qiluvchi kuzatib turishi shart, talabalar ko’chirmasligi va boshqa guruxlar bilan aloqa qilmasligi kerak.
15 min o’tgandan so’ng javob varaqalari yig’ib olinadi.
Q’qituvchi dars davomida topshiriqlar to’g’ri, to’la, tartib bilan bajarilishini tekshiradi.
Kichik guruxlarni hamma ishtirokchilariga bir hil ball qo’yiladi.
91 - 100 % - «5» Maks. Ball
I.ISHCHI DASTUR 6
II. O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN testlar 26
III. MODULNI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTREFAOL TA’LIM METODLARI. 50
“М и я ш т у р м и” у с у л и 50
“С т о л у с т и д а р у ч к а” у с у л и 51
“Қ о р б ў л а к ч а л а р и” у с у л и 52
“Қ о р у ю м и” у с у л и 53
“Д и с к у с с и я” у с у л и 54
III.NAZARIY MATERIALLAR 65
P. Gumaral va xujayra faktorlari. 101
Ko‘kyo‘tal bolalarda uchraydigan o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, o‘ziga xos kuchli bo‘g‘ilib yo‘tallish bilan kechadi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi 1906 yili J.Borde va O.Jangular tomonidan bemordan ajratib olingan. 1937 yili ko‘kyo‘talning engil shakli bilan og‘rigan boladan B. pertussis ga o‘xshash mikroorganizmni Eldring va Kendriklar ajratib olib, unga B. Parapertussis, B. Bronchiseptica deb nom berdilar. 123
Sil qo‘zg‘atuvchisi 125
Virus A infeksion gepatitning qo’zg‘atuvchisi bo’lib hisoblanadi. U Pikarnoviruslar oilasiga, enteroviruslar avlodiga mansub bo’lib, enteroviruslarning 72-A tipi virusi hisoblanadi. Gepatit A virusining 1873-yilda Beyston bemorning najasidan topdi. Ushbu virus barcha gepatitlarning 70%ni chaqiradi. 141
Ushbu virus adenoviruslar oilasiga kiradi. Bu virusni birinchi marta antigen sifatida 1963 yilda Avstraliyada bemorning qon zardobidan serologik usulda aniqlangan. SHuning uchun ham Avstraliya antigeni deb nom olgan. Virus zarrachasi (virion) birinchi bor 170 yili D.Deyn tomonidan kasal odamning najasidan elektron mikroskop orqali topilgan va u keyin Deyn zarrachasi deb atalgan. 142
Virus 1989 yilda AQSH da Sood va YAponiyada Arimo va hamkasblari tomonidan kasalning qon zardobidan ajratib olindi. Virus o’z xususiyatlariga ko’ra Flaviviriadea oilasiga mansub virusning hajmi 30-80 nm. Qobiqqa ega. Genomi bir ipli musbat RNKdan iborat. Kasallik o’tkir gepatitlar orasidan 48,3% ni tashkil qiladi. kasallik parenteral yo’l bilan jinsiy aloqa, yo’ldosh orqali yuqadi. Kasallikning kechishi va klinik belgilari gepatit V ga o’xshash, ko’pincha surunkali holda kechadi va 20% bemorlarda jigar serozi rivojlanadi. Virus jigarda birlamchi rak paydo bo’lishi da ham asosiy rol o’ynaydi. 144
Bu virusni bemorning najasidan elektron mikroskop yordamida topish mumkin. Virus 32-34 nm hajmga ega. Genomi 1 ipli musbat RNK dan iborat. Virus ko’pgina xususiyatlari bilan gepatit A virusiga va kolsi viruslariga o’xshaydi. Lekin ularning oilasiga kirmaydi. 145
IV. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР УЧУН МАТЕРИАЛЛАРИ 152
Dars soati 4. 198
Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar. 198
B) Metod -1 "Qopdagi mushuk" 2."Qor bo'ron" ish o'yini 3. " Interaktiv usul." 199
Ishni bajarish tartibi. 199
Ishni o'tkazish tartibi: 200
Makroorganizmning mikroorganizm bilan munosabati- simbioz shakllari. 201
Patogenlik va Virulentlik omillari. 203
Yuqumli kasallik qo'zg'atuvchilaring organizmga tushishi va kasallikning 205
rivojlanish davri. 205
Yuqumli kasallik davri. 206
Infeksiya shakllari va ularning tavsifi. 206
2. Tetratsiklin va uning yarim suniy xosilalari; oksitetratsiklin, xlortetratsiklin, morfosiklin, 208
3. Aminoglikozidlar-streptomitsin guruhi va dezoksistreptamin tutuvchi aminoglikozid 208
5.Levomitsetin(tabiiy turi xloramfenikol) suniy modda bo’lib, tarkibiga nitrofenil,dixloratsetamin 208
Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi. 209
210
Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari. 210
Amaliy qism: 211
Amaliy ish 4 qismdan iborat: 211
LABORATORIYA IShI 1 211
9. Kutiladigan natijalar: 213
10. Kelgusi rejalar: 213
Nazorat savollari. 214
2Interaktiv usui. 224
6.O’quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 224
4Talabalarning o'z ustida ishlash uchun lozim bo'Igan metodik qo'llanmalar. (nazariy materiallar) 225
9. Kutiladigan natijalar: 229
10. Kelgusi rejalar: 229
9. Kutiladigan natijalar: 269
10. Kelgusi rejalar: 269
V.КЕЙСЛАР БАНКИ 279
VIII.МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ МАВЗУЛАРИ 292
IX.ГЛОССАРИЙ 293
X.АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 300
Darsni joriy baxolashda talabalami olgan ballari e’tiborga olinadi
I.ISHCHI DASTUR 6
II. O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN testlar 26
III. MODULNI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTREFAOL TA’LIM METODLARI. 50
“М и я ш т у р м и” у с у л и 50
“С т о л у с т и д а р у ч к а” у с у л и 51
“Қ о р б ў л а к ч а л а р и” у с у л и 52
“Қ о р у ю м и” у с у л и 53
“Д и с к у с с и я” у с у л и 54
III.NAZARIY MATERIALLAR 65
P. Gumaral va xujayra faktorlari. 101
Ko‘kyo‘tal bolalarda uchraydigan o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, o‘ziga xos kuchli bo‘g‘ilib yo‘tallish bilan kechadi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi 1906 yili J.Borde va O.Jangular tomonidan bemordan ajratib olingan. 1937 yili ko‘kyo‘talning engil shakli bilan og‘rigan boladan B. pertussis ga o‘xshash mikroorganizmni Eldring va Kendriklar ajratib olib, unga B. Parapertussis, B. Bronchiseptica deb nom berdilar. 123
Sil qo‘zg‘atuvchisi 125
Virus A infeksion gepatitning qo’zg‘atuvchisi bo’lib hisoblanadi. U Pikarnoviruslar oilasiga, enteroviruslar avlodiga mansub bo’lib, enteroviruslarning 72-A tipi virusi hisoblanadi. Gepatit A virusining 1873-yilda Beyston bemorning najasidan topdi. Ushbu virus barcha gepatitlarning 70%ni chaqiradi. 141
Ushbu virus adenoviruslar oilasiga kiradi. Bu virusni birinchi marta antigen sifatida 1963 yilda Avstraliyada bemorning qon zardobidan serologik usulda aniqlangan. SHuning uchun ham Avstraliya antigeni deb nom olgan. Virus zarrachasi (virion) birinchi bor 170 yili D.Deyn tomonidan kasal odamning najasidan elektron mikroskop orqali topilgan va u keyin Deyn zarrachasi deb atalgan. 142
Virus 1989 yilda AQSH da Sood va YAponiyada Arimo va hamkasblari tomonidan kasalning qon zardobidan ajratib olindi. Virus o’z xususiyatlariga ko’ra Flaviviriadea oilasiga mansub virusning hajmi 30-80 nm. Qobiqqa ega. Genomi bir ipli musbat RNKdan iborat. Kasallik o’tkir gepatitlar orasidan 48,3% ni tashkil qiladi. kasallik parenteral yo’l bilan jinsiy aloqa, yo’ldosh orqali yuqadi. Kasallikning kechishi va klinik belgilari gepatit V ga o’xshash, ko’pincha surunkali holda kechadi va 20% bemorlarda jigar serozi rivojlanadi. Virus jigarda birlamchi rak paydo bo’lishi da ham asosiy rol o’ynaydi. 144
Bu virusni bemorning najasidan elektron mikroskop yordamida topish mumkin. Virus 32-34 nm hajmga ega. Genomi 1 ipli musbat RNK dan iborat. Virus ko’pgina xususiyatlari bilan gepatit A virusiga va kolsi viruslariga o’xshaydi. Lekin ularning oilasiga kirmaydi. 145
IV. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР УЧУН МАТЕРИАЛЛАРИ 152
Dars soati 4. 198
Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar. 198
B) Metod -1 "Qopdagi mushuk" 2."Qor bo'ron" ish o'yini 3. " Interaktiv usul." 199
Ishni bajarish tartibi. 199
Ishni o'tkazish tartibi: 200
Makroorganizmning mikroorganizm bilan munosabati- simbioz shakllari. 201
Patogenlik va Virulentlik omillari. 203
Yuqumli kasallik qo'zg'atuvchilaring organizmga tushishi va kasallikning 205
rivojlanish davri. 205
Yuqumli kasallik davri. 206
Infeksiya shakllari va ularning tavsifi. 206
2. Tetratsiklin va uning yarim suniy xosilalari; oksitetratsiklin, xlortetratsiklin, morfosiklin, 208
3. Aminoglikozidlar-streptomitsin guruhi va dezoksistreptamin tutuvchi aminoglikozid 208
5.Levomitsetin(tabiiy turi xloramfenikol) suniy modda bo’lib, tarkibiga nitrofenil,dixloratsetamin 208
Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi. 209
210
Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari. 210
Amaliy qism: 211
Amaliy ish 4 qismdan iborat: 211
LABORATORIYA IShI 1 211
9. Kutiladigan natijalar: 213
10. Kelgusi rejalar: 213
Nazorat savollari. 214
2Interaktiv usui. 227
6.O’quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 227
4Talabalarning o'z ustida ishlash uchun lozim bo'Igan metodik qo'llanmalar. (nazariy materiallar) 227
9. Kutiladigan natijalar: 232
10. Kelgusi rejalar: 232
9. Kutiladigan natijalar: 271
10. Kelgusi rejalar: 271
V.КЕЙСЛАР БАНКИ 281
VIII.МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ МАВЗУЛАРИ 294
IX.ГЛОССАРИЙ 295
X.АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 302
Immunitetningqanday faktorlari mavjud?
Variant-II.
Fagotsitoz jarayonini tushuntirib bering?
Immunitet turlarini sanab bering?
Antitelalar va antigenlarning o’zaro munosabati qanday?
Variant-II.
Immunitetning reaksiyalarinin sanab bering?
Agglyutinatsiya reaksiyasini gapirib bering?
Qor bo’ron ish o’yini maqsadi
Gurux talabalarining hammasini bir vaqtning o’zida bilimini nazorat qilish.
Ishni o’tkazish tartibi:Guruh 2-3 talabadan iborat kichik guruxlarga bo’linadi. Gurux talabalarining hammasi bitta savol yoki vaziyatli masalani o’zaro taxlil qilishadi. Har bir to’g’ri javob bergan guruxchaga ball sifatida qor bo’ron yozib qo’yiladi. Natijada eng ko’p qor bo’ronlar to’plangan guruhcha g’olib bo’ladi.
Ish o’yiiii uchun savollar:
Immunitet turlari bilan tanishish
Fagotsitoz jarayoni
Anatoma-fiziologik va immunitetning boshqa faktorlari
Immunitet haqida tushuncha.
Antigenlar haqida tushuncha
Mikrob hujayrasining antigen strukturasi
Antigen bilan antitelalar o’zaro munosabati
Gemaglyutinatsiyani sekinlashtirish reaksiyasi
Antitelalar haqida tushuncha
Immunitet reaksiyasilari
Immunitetning amalda qo’llanilishi
Interaktiv usui.
Kompyuter yordamida mavzu bo'yicha video va audio materiallari bilan tanishish.
6.O’quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi.
Zardoblar layyorlash.
Antigenlar sinab ko’rilayotgan mikroorganizmlarning tortmasini tayyorlash
Talabalarning o'z ustida ishlash uchun lozim bo'Igan metodik qo'llanmalar. (nazariy materiallar)
I. IMMUNITET HAQIDA TUShUNChA. Immunitet lotincha so’z bo’lib, immunitas- ozod bo’lish yoki qutqazish ma’nosini bildiradi.Bu murakkab fiziologik moslashish kompleksidir. Shu moslashish kompleksi organizmga tashqaridan genetik informatsiyani tashuvchi tirik organism yoki moddalarni kirishga to’sqinlik qilib yo’l bermaydi. Organizm faqat yuqumli kasal qo’zg’atuvchilarga va ular ishlab chiqargan zaharli moddalargagina qarshi turmasdan, u begona to’qimalarga ham qarshi turadi. Organizmning begona to’qimalarga bunday qarshi turish qobiliyati transplatatsion deb nom olgan. Immunitetni o’rganadigan fan immunologiya deyiladi. Immunitet paydo bo’lishi juda murakkab hodisadir. U butun organizmning ishtiroki bilan vujudga keladi, ammo immunitetni paydo bo’lishida asosiy rolni markaziy nerv sistemasi o’ynaydi. Bulling ta’sirida retikula - endothelial sistemaning fagotsitar funksiyasi zo’rayadi va organizmga kirgan mikrobning yoki uning zaharini zararsizlash uchun immune modda (antitela) paydo bo’ladi. Organizmning anatomic va fiziologik hususiyatlari uni turli pathogen mikroblardan qo’riqlab turishda, ya’ni immunitetli bo’lishida katta ahamiyatga ega. Yetarli ovqatlanmaslik, A va S vitaminlarning yetishmasligi, organizmning qizib ketishi yoki sovub qolishi, o’ta charchashlar immunitet vujudga kelishida katta ta’sir ko’rsatadi.
II. IMMUNITETNING TURLARI. Immunitetning paydo bo’lishiga qarab uni bir necha turlarga bo’lish mumkin. Bular: infektsion immunitet va infektsion bo’imagan, ya’ni transplatatsion immunitet. Infektsion immunitet spetsifik va spetsifik bo’lmaganlarga bo’linadi. Spetsifik bo’lmagan immunitet tabiiy yoki tug’ma va organizmni himoya qiiish anatoma - fiziologik faktorli bo’ladi. Tabiiy yoki tug’ma immunitet o’z navbatida ikkiga: absolyut yoki mutloq va nisbiyga bo’linadi. Ular ham aktiv va passivga bo’linadi. Aktiv immunitet steril va steril bo’lmaganga bo’linadi. 1898 yilda N. N. Chistovech va J. Barde degan olimlar immunitet faqat mikroorganizmlarga va uiarning zaharlariga emas, balki to’qimalarning hujayralariga ham hosil bo’lishini aniqladilar. Bu spetsifik emas, ya’ni transplantatsion immunitetni o’rganishga sabo’ldi. Organ va to’qimalarni boshqa organizralarga ko’chirish paytida katta rol o’ynaydi. Spetsifxk bo’lmagan immunitet boshqa organizmdan olingan va to’qimalarga' qarshi turishga qobiliyatlidir.
Bu hodisaning aksinchasi - immuniologik tolerantlikdir. Inymmiologik tolerantlik, ya’ni immunologik chidamlilik to’g’risida F. Bernet degan olim aytib o’tgan. Lekin 1953 yili olimlardan P. Medavar va M. Gasheklar embrional rovojlanish paytida antigen ta’sir etilgan organizm, tug’ilib katt bo’lganda shu antigenga - organ va to’qimalarga qarshi turish qobiliyatiga ega emasligini isbotladilar. Ya’ni bunday organizmlarda immuniologik tolerantlik hosil bo’ladi va shu to’qimalarga qarshi qobiliyat bo’lmaydi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, immunitetning yana bir turi infektsion immunitetdir. Infektsion immunitet o’z navbatida spetsifik va spetsifik bo’lmaganlarga bo’linadi. Spetsifik bo’lmagan immunitet tug’ma immunitet bo’lib, mexanik, fizikaviy va biologic faktorlarga organizmning qarshi turish qobiliyatidir.
Tabiiy passiv immunitet — bu chaqaloqlar (platsenta) immuniteti bo'lib, homila ona qorindaligidayoq orttiriladi. Shuningdek, chaqaloqlar ona suti orqali ham immunitetni orttirishi mumki. Immunitetning bu turi uzoq davom etmaydi, 6-8 oydan so'ng yo'qolib ketadi. Lekin tabiiy passiv immunitetning ahamiyati katta, u chaqaloqlarni yuqumli kasalliklarga chalinmasligini ta'minlaydi
Sun'iy immunitet (faol immunitet) odamda immunizatsiya (emlash) natijasida orttiriladi. Immunitetning bu turi organizmga kuchsizlantirilgan yoki turli usulda o'ldirilgan bakteriya, ularning zaharlari, viruslar yuborilgandan so'ng hosilbo'ladi. Masalan, ko'kyo’tal, bo'g'ma, chechak kasalliklariga qarshi immunitet shular jumlasidan. Bunda organizmda faol qayta qurilish yuzaga keladi, ya'ni qo'zg'atuvchi va toksinlarga o'ldiruvchi ta'sir ko'rsatuvchi modda (antitelo) hosil bo'ladi. Shuningdek, hujayra xossasining o'zgarishi mikroorganizmlar va ular ishlab chiqaradigan moddalarga ta'sir ko'rsatadi. Sun'iy faol immunitet sekin-asta, 3-4 hafta ichida hosil bo'ladi va 3 oydan 1 yilgacha saqlanadi.
Sun'iy passiv immunitet organizmga tayyor antitelo yuborish natijasida yuzaga keladi. Immunitetning bu turi organizmga antitelo, zardob va immunoglobulin yuborilgan zahoti hosil bo'ladi va faqat 15-20 kungacha saqlanadi, so'ngra antitelolar parchalanib, organizmdan chiqib ketadi.
Mahalliy immunitet tushunchasini fanga A.M.Bezredko kiritgan. U organizm to'qimalari va alohida hujayralar ma'lum moyillika ega, deb hisoblaydi. Ularni emlash infeksiya qo'zg'atuvchilarning kirishiga to'siq hosil qiladi. Hozirgi vaqtda umumiy va mahalliy immunitetning birligi isbotlangan. Lekin alohida to'qima va a'zolarning mikroorganizmlarni yuqtirmasligi katta ahamiyatga ega.
Antimikrob immunitet turli xil mikroorganizmlar keltirib chiqaradigan kasalliklardan so'ng yoki vaksina (kuchsizlantirilgan tirik yoki o'ldirilgan mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar) yuborilganda hosil bo'ladi.
Antitoksik immunitet — bakteriyalarning zaharli ta'sirlari (toksinlari)ga nisbatan hosil bo'ladi.
Antivirus immunitet — virusli kasalliklardan so'ng hosil bo'ladi. Immunitetning bu turi uzoq davom etadi va mustahkam (qizamiq, chechak va boshqalar) bo'ladi. Shuningdek, faol virusli immunitet virusli vaksinalar bilan emlangandan so'ng hosil bo'ladi.
Steril immunitet — ko'pgina qo'zg'atuvchilar bemor tuzalganda organizmdan yo'qoladi. Immunitetning bu turi steril immunitet deyiladi (qizamiq, chechak va boshqalar).
Sterillanmagan immunitet — infeksiya qo'zg'atuvchining moyilligi xo'jayin organizmida bo'lgan davrdagina saqlanib turiladi. Bunday immunitet sterillanmagan yoki infeksion immunitet deyiladi. Immunitetning bu turi sil, zaxm va ayrim boshqa infeksiyalarda kuzatiladi.
Odamning yuqumli kasalliklarni yuqtirmasligi spetsifik va nospetsifik himoya omillarida o'z aksini topadi. Nospetsifik himoya deb, organizmning tug'ma xususiyatiga aytiladi, bu odam tanasi yuzasidagi va organizm ichidagi turli xil mikroorganizmlarni yo'qotishga imkon beradi. Spetsifik himoya omili organizm kasallik qo'zg'atuvchisi yoki toksinlar bilan to'qnashganda hosil bo'ladi, bu omillarning ta’siri faqat shu qo'zg'atuvchilar yoki ularning toksinlariga qarshi qaratilgan bo'ladi.
Spetsifik bo’lmagan immunitet ikkiga bo’linadi:
Tabiiy yoki tug’ma.
Organizmni himoya qilish anatoma - fiziologik faktorlari.
Tabiiy yoki tug’ma immunitet evolyutsiya jarayonida hosil bo’lib, nasldan - naslga o’tadi. Masalan, qoramollar, otlarning manqa kasalligiga, otlar, itlarning toun kasalligiga, odam esa cho’chqalarning va itlarning toun kasalligiga sezgir emas. Hayvonlarda va odamlarda bo’ladigan bunday immunitet tabiiy, tug’ma va zotiga xos immunitet deyiladi. Bunday immunitetning paydo bo’lishi sababi har xildir. I. M. Mechnikov tug’ma immunitetning bir turim kaltakesak va toshbaqalarda tekshirib, uning sababini isbotlagan.
U qoqshol tayoqchasinining katta miqdorini kaltakesak va toshbaqaning terisi ostidan yuborib, bu toksin ularga hech ta’sir etmaganligini, ya’ni ularni shu toksinga immunitetli ekanligini aniqlagan.
Tabiiy tug’ma immunitet absolyut yoki mutloq va nisbiyga bo’linadi. Absplyut yoki mutloq immuniteti bo’lgan hayvonlar kasallik qo’zg’atuvchilarning miqdori katta yoki shu qo’zg’atuvchi mikrob uchun nihoyatda qulay sharoit bo’lishiga qaramay kasallanmaydilar. Misol uchun ot hech qanday sharoitda ham qoramollarning toun kasalligi bilan kasallanmaydi, ya’ni otlarda qoramollarning toun kasalligiga absolyut immunitet bor.
Nisbiy immunitetda esa organizm fizikaviy - kimyoviy va biologic faktorlar yoki tashqi muhitning ta’sirida qo’zg’tuvchi mikroorganizmiaming katta miqdori bilan zaharlantirilsa, shu qo’zg’tuvchi mikroorganizmlargaorganizmning qarshi turish qobiliyati yo’qoladi. Masalan, tabiiy sharoitda kaptar kuydirgi kasalini qo’zg’tuvchi mikroorganizmlarga chidamli. Lekin unga avval alkagol berib, keyin mikroorganizmlar yuborilsa, u albatta kuydirgi bilan kasallanadi.
III. ANATOMA - FIZIOLOGIK VA IMMUNITETN1NG BOShQA FAKTORLARI.
Hayvon va odamlarning organizmi hayotda tashqi muhit va boshqa tirik jonivorlar bilan turli munosabatda bo’lib, ularning ta’siriga javob qaytarish va qarshi turish qobiliyati paydi bo’ladi. Hayvonlar va odam organizmi pathogen mikrobning kirishiga to’sqinlik qiladigan, ulami halokatga olib boradigan, yo bo’Imasa organizmdan tezlik bilan chiqarib yuboradigan bir necha tabiiy himoya qilish anatoma - fiziologik hususiyatlarga va immunitetning boshqa faktorlariga ega. Teri, shilimshiq pardalar, limfa bezlari, ichak va oshqozon shirasi, lizotsin moddasi, o’t, fagotsit va gumoral anatoma - fiziologik faktorlar bo’lib, ular organizmni mikrobdan himoya qiluvchi to’siq sifatida himoya qiladi, Tcri va shilimshiq pardalar mikroblarning organizm to’qimalariga o’tishiga to’sqiniik qiladi, bular tabiiy to’sqinlikdir. Organizmga kirgan mikroblarning ko’payib yoki aksinchayemirilib yo’q bo’lib ketishi Ieykotsitlar va retikula - endothelial sistemasining biologik reaksiyasiga bog’iiqdir. Bu hujayralarning mikrobga qarshi faoliyati fagotsitoz (30-rasm) hodisasidan iboratdir. Fagotsitoz- bu hayvon organizmi hujayralarining zarrachalarini aktiv tutishi, bu zarrachalar organik bo’lgan taqdirda ularni hazm qilish jarayonidir. Bu jarayonda asosiy rolni fagotsitlar o’ynaydi. I. L Mechnikov fagotsitoz va uning immunitetdagi rolini aniq tajribalar bilan isbot etadi. U dengiz yulduzining lichinkalari va dafniyalar ustida tajribalar o’tkazadi . Olim lichinka tanasiga tikan kiritadi. Bir necba vaqtdan keyin tikan atrofiga talaygiria xarakatchan hujayralar to’planganini aniqlaydi. Ikkinchi tajribada esa u dafniya tanasiga mahsus zamburug’ sporalarini kiritadi. Sporalar kam bo’lganidan ularning hammasini barakatchan hujayralar qamrab olib, hazm qilib yuboradi va dafniya tirik qoladi, Sporalar ko’p yuborilganda esa, ular o’sib ko’payardi va natijada jonivor nobud bo’Iardi. Bu tajribalarga asoslanib Mechnikov hayvonlar organizmi mahsus hujayralar yordamida mikroblarni qamrab olib yutib yuboradi va shu tariqa mikroblardan holos bo’ladi degan hulosaga keladi. Bu hodisani fagotsitoz deb, fagotsitoz qiladigan hujayralarni esa fagotsitlar ya’ni yutib yuboradigan hujayralar deb ataydi. I. I. Mechnikovning fikricha, qonning harakatchan hujayralarida leykotsitlar, asosan segmentlangan neytrofillar asosiy rol o’ynaydi. Ular mikrofaglar deb ataladi. Bundan tashqari yirik hujayralar - makrofaglar ham bor.Bularga monotsitlar, qon tomirlarining endoteliy hujayralari, taloq, jigar va boshqa organlarmng retikula - eiy hujayralari kiradi.otsitlarning mikrobga yaqinlashuvi
Antigenlarning (31-rasm) molekulalari kolloid holatda bo’lgani uchun, ular shimilib, antitelalar hosil bo’Iadigan joylarga yetib boradi. Kristall moddalarning antigenligi aktiv emas. Antigeniarga mikroorganizmlar va ularning zaharlari, begona oqsillar (chujerodnie belki), fermentlar, to’qima hujayralanning elementlari va hayvonlarning zaharlari kiradi. Oqsil moddalarning tarkibida aromatic gruppalar ko’p bo’lsa, unda oqsil moddalarning antigenlik hususiyati yuqori bo’ladi va shunga qarab ular ikki gmppaga: sifatli va sifatsizantigenlarga bo’linadi.
genlarning kimyoviy tuzilishida aromatic gruppalar radikal bo’lib ishtirok etadi. Ular organizmga kiritilsa, o’ziga qarshi mahsus immune moddalar bilan probirkada ham spetsifik birlasha oladi.
Sifatsiz antigenlar yoki geptonlar organizmga parenteral yo’li bilan yuborilganda, o’ziga qarshi mahsus immune moddalar hosil qila olmaydi.
ANTITELALAR HAQIDA TUShUNChA. Bu hayvonlarning organizmiga antigenlar ta’sir qilgandan so’ng hosil bo’Iadigan mahsus oqsillar immuno - globulinlar (gamm - globulin) dir. Antitelalar termolobil bo’lib, molekulyar massasi nihoyatda katta (160000-195000). Antitelalarning asosiy hususiyati ular hosil qilgan antigenlatga sezgirligidir. Antitela bilan antigenlarning o’zaro ta’sir etishi orqali antigen zararsizlantiriladi. Hamma antitelalar uchta katta gruppaga 'bo’linadi: antimikrobli, antitoksinli va antihujayrali. Antitelalar, antigenlar ta’sir etgach, 5-6 kundan so’ng hosil bo’lib, bir necha oylar organrzmda saqlanib turadi. So’ngra yana kamaya boshlaydi. Antigenlar ta’sirida organizmda o’zgarishlar sodir bo’ladi. Antitelalarning ko’payish tezligi antigenlarning organizmga qayerdan yuborilishiga bog’liqdir. Vena qon tomiri orqali yuborilsa, antitelalar tezroq hosil bo’ lib, organiznming yuqumli kasallikka qarshi turish qobiliyati oshadi. Antigenlarga achchiqtosh, alyuminiyning gidroksili kabi moddalar qo’shib organizmga yuborilsa, hosil bo’lgan antitelalar uzoq muddat saqlanib turadi.
ANTIGEN BILAN ANTITELALARNING O’ZARO MUNOSABATI. Antigen bilan antitelalar o’zinirig shaklini va strukturasini o’zgartirmay molekulalar singari o’zaro ta’sir etadilar. Bu jarayon colloid va kimyoviy reaksiyalar singari ikkita fazada o’tadi. Avval antigenning sirtida antitelalar adsorbsiyalanadi, so’ngra complement ishtirokida elektrolit muhitda agglyutinatsiya, pretsipitatsiya yoki lizis o’tadi, ya’ni antigenlar neytrallanadi.
MIKROB HUJAYRASIN1 ANTIGEN STRUKT'URASI. Mikrob hujayrasi va virus zarrachalari tarkibi antigen faollik hususiyatiga ega bo’lgan murakkab strukturali moddalardan tuzilgan. Harakatchan bakteriyalarning hivchinli H- antigeni bo’lib, u o’zida flagellin degan termolabi! oqsil tutadi. Hujayra qobig’idagi antigenlarga esa O - antigen deyiladi. O - antigenlar issiqlikka chidamli, tarkibida lipoproteidlar mavjudligi bilan harakterlanadi. Ayrim mikroorganizmlarda, masalan, zotiljam klebsiyellasining kapsulasida murakkab polisaxaridlar tarzidagi K- antigenlar bo’ladi. Kapsulali antigenlarning yana biri Vi-antigenlar deb yuritilib, ular enterobakteriyalarning virulent tiplarida masalan, salmonellalarda qayd qilingan. Bakteriyalarning toksinlari ham xuddi oqsillar singari to’liq antigenlar sirasiga kiradi. Vaksina preparatlarini tayyorlashda va ayrim yuqumli kasalliklarning serologik diagnostikasida bakteriya antigenlaridan keng foydalaniladi.
IMMUNITET REAKSIYASI. Muayyan antigen va unga mos keladigan antitelalarning o’zaro reaksiyasi o’zining spetsiklik darajasi yuqoriligi va o’ta ta’sirchanligiga ko’ra yuqumli kasalliklarni aniqlash va tibbiy- biologik tadqiqotlarda keng qo’llaniladi.
Immun reaksiyalari anrigenlarning holati va antigelar bilan antitelalar o’zaro reaksiyaga kirishadigan muhitning o’ziga xos hususiyatlariga ko’ra agglyutinatsiya, pretsipitatsiya, lizis, komplementlarni bog’lash, neytrallash kabi turlarga bo’linadi.
AGGLYUTINATSIYA REAKSIYASI (RA). Tuzlar (natriy xloridning izotonik eritmasi) bilan antitela ta’sirida mikroorganizmiar va boshqa hujayralarning bir- biriga yopishib qolishi va cho’kmaga tushishi agglyutinatsiya hodisasi deyiladi. Agglyutinatsiya reaksiyasida ikki narsa ishtirok etadi: antitela (agglyutininlar ) - kasal odam yoki immunizatsiya qilingan jonivor zardobi; antigen - o’ldirilgan yoki tirik mikroorganizmiar va shunga o’zshash hujayralardan
9. Kutiladigan natijalar:
O’qituvchi Talaba
1. Mavzu bo’yicha maqsadni tushuntirish. 1. Mavzu bo’yicha to’la ma’lumot olish
2.Talabalarda qiziqish uyg’otish 2. Talabalar bilimini shakllantirish
3.Yangi texnologik usullarni qo’llash 3. Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi.
10. Kelgusi rejalar:
1. O’qituvchi internetdan yangi 1. Talaba ushbu materiallarni o’z-
material olish uchun foydalanishi, lashtirishi, konspekt yozish,
mukammallashtirishi. mustaqil ishlashi.
2. Yangilash va joriy etish, yondashuv. 2. Adabiyotlar bilan ishlashi
3. Kasbiy tayyorgarlikni 3. Yangi texnologiyaga yondashuvi.
insonparvarlashtirish.
| 