O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
13
kamayishi va aksincha, magniy ulushining ortib
borishi orqali “taqsimlanish” jarayoni kuzatilib,
“trapesiyasimon” ifodani o‘zida namoyon etadi.
► Nivelirlanish jarayoni nafaqat tuproq-
iqlim, balki tuproqgruntga uzviy bog‘liq bo‘lib,
bunda regional jihatdan singdirilgan asoslar
tarkibini o‘zgarishi faollik darajasi va yo‘nalishiga
ko‘ra, Toshkent, Samarqand va Surxon vohalari
tuproqgruntlarida kalsiyning ulushi “sezilarli“”
darajada, Mirzacho‘l regionida esa kalsiyning
ulushi “keskin” darajada kamayganligi va aksincha,
magniyning ulushi mos ravishda ortganligi bilan
alohida tavsifga ega. Ushbu holat tabiatdagi
energiyaning saqlanish qonuniga bo‘ysunadi, ya’ni
energiyaning yo‘qdan bor, bordan yo‘q bo‘lmaydi,
u bir turdan ikkinchi turga aylanadi.
► Surxon-Sherobod vodiysida tarqalgan
bo‘z-voha, och tusli bo‘z, bo‘z-o‘tloqi-voha va
o‘tloqi-voha tuproqlari regional xususiyatlariga
ko‘ra, amalda sho‘rtoblashmagan (Na – <5%)
tuproqlar guruhiga mansub.
►
Samarqand
vohasida
tarqalgan
voha tuproqlarining quyi qatlamlarida kuchsiz
sho‘rtoblanish jarayoni shakllanganligi yoki
shakllanayotganligi holatlari kuzatiladi.
► Mirzacho‘l vohasida (Jizzax viloyati)
tarqalgan bo‘z-voha tuproqlaridagi natriyning ulushi
4-5% gacha yetgan va kuchsiz sho‘rtoblanishga
moyil (Na – <5%). Shuningdek, Sirdaryo va Jizzax
viloyatlari hududida tarqalgan bo‘z-o‘tloqi-voha va
o‘tloqi-voha tuproqlari qatlamlarida o‘rtacha (Na –
10-20%) va kuchli sho‘rtoblanish (Na – 20-30%)
alomatlari kuzatiladi. Mos ravishda ushbu tuproqlar
quyi qatlamlarida magniyli kuchsiz sho‘rtoblanish
(Mg – 50-60%) jarayoni ham shakllangan, bu esa
tuproqgruntlarni kuchsiz zichlashishiga olib keladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, biz tomondan
olib borilgan tadqiqotlarda mamlakatimizning
cho‘l mintaqsiga mansub bo‘lgan Navoiy viloyati
Konimex tumani cho‘li tuproqlaridagi singdirish
sig‘imi va singdirilgan asoslar yig‘indisi tarkibi
o‘rganildi. Bunda asosan lokal jarayonlar bevosita
va bilvosita ta’siridagi tuproqlarning singdirilgan
asoslar tarkibini o‘zgarishi faollik darajasi va
yo‘nalishi aniqlandi.
Tadqiqot
obyekti
sifatida
Navoiy
viloyatidagi Konimex tumani hududida tarqalgan
qumli cho‘l, sug‘oriladigan sur tusli qo‘ng‘ir va sur
tusli qo‘ng‘ir-o‘tloqi tuproqlar tanlab olingan.
Tadqiqotlar jarayonida dala, laboratoriya
va analitik tahlillar tuproqshunoslikda umumqabul
qilingan uslubiy qo‘llanmalar [4, 7, 9] asosida
bajarilgan.
