Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
887
1.1. BURHONIDDIN MARGʼINONIYNING “AL-HIDOYA” ASARI MUHIM FIQHIY MANBA
Muhammadiyeva Gulnoza
O’zbekiston xalqaro islom akademiyasi 2-kurs magistranti
O‘rta Osiyoda fiqh sohasini rivojlanishida Burhoniddin Marg‘inoniyning o‘rni beqiyos
hisoblanadi. Buyuk faqih va imom 1123-yilda Rishtonda tavallud topgan. Dastlab otasi
Abubukr ibn Abduljalildan, so‘ng buyuk alloma Simom Bahouddin Ali ibn Muhammad
Asbijobiydan tahsil olgan. Manbalarda aytilicha: “al-Marg’inoniy o’z oilasi tarbiyasida o’sib,
eng mashhur va iqtidorli olimlardan dars olib, yuksak iste’dodi va izchil faoliyati tufayli
Hanafiy mazhabi bo’yicha buyuk faqih va mujtahid darajasiga ko'tarilib, shayxul-islom
laqabiga sazovor bo'ldi”.
54
U al-Quduriy va Muhammad ash-Shayboniy asarlarini o‘rganib,
“Bidoyat ul-mubtadiʼ” (“Boshlovchilar uchun qo‘llanma”) asarini yozdi. Ammo bu asarni
foydalaniuvchilar amaliy jihatdan qo‘llashi juda qiyin edi. Shu sababli, u “Kifoyat ul-
muntahiy” (“Yakunlovchilar uchun tugal maʼlumot”) nomli asar yozdi. Keyinchalik bu kitob
asosida “Kitob al-Hidoya” asarini yaratdi. “Hidoya”da huquqiy masalalarning yechimi
dastlab yirik fiqh olimlari fikrlarining bayoni va unga boshqa mualliflar eʼtirozlari yoki
qo‘shilishlarini izhor etish yo‘li bilan berilgan. Ana shu obro‘li mualliflar fikrlaridan kelib
chiqib, muayyan masalada eng maʼqul yechimni tanlab olish yo‘liga amal qilingan. Shu
tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning mukammal sharhi ham asoslab
keltiriladi.
55
Uning fiqh ilmida mashhur bo’lishi, buyuk nazariyotchi va shariat
asoschilaridan biri al-Quduriyning asarlarini mutolaa qilishi asosida amalga oshdi.
56
Abdulhay Naknaviy: “Uning nasabi Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhuga borib taqaladi”, deb
ta’kidlagan. U allomani madh qilib, quyidagi iboralari bilan tanitadi: «Imom al-Marg’inoniy
faqih, Qur’on hofizi, muhaddis, mufassir, barcha ilmu fanni o’rganib o’zlashtirgan iqtidorli
ustoz, o’tkir nazar bilan tekshiruvchi va diqqat bilan ish yurituvchi zohid, muttaqiy, mahorat
va fazilatlar egasi, usuliy ilmu adabda misli ko’rilmagan adib va shoir, ilmul-xilof va mazhab
sohalari bo’yicha yuksak salohiyatga ega bir zot edi».
57
Abu Farros al-G’assoniy “Hidoya”
muallifining tarjimai holi haqida yozilgan “Favoidul bahiya”da shunday yozganlar: “Hidoya”
sohibini Kamol Bosho, o’zining yorqin fikri bilan ba’zi rivoyatlardan ba’zisini afzal ekanini
ajratishga qodir bo’lgan “Ashobi tarjih”da ular tabaqasidan deb zikr qilganlar. Ushbu
so’zlari davomida Burhoniddin Marg’inoniyni qozixon darajalaridan past bo’lmaganini
ta’kidlab: “Dalillarni topish va masalalarni yechishda katta qobiliyat egasi bo’lmish bu kishi,
mazhabdagi mujtahidlikka haqliroqdir”, deya Burhoniddin Marg’inoniyni mazhab
54
Abdulhakim Shar’iy Jo’zjoniy. Islom huquqshunosligi “Toshkent Islom universiteti” nashriyoti, 2002 yil,
182-196 betlar.
55
https://kh-davron.uz/yangiliklar/muborak-kin/burhoniddin-marginoniy-hidoya-va-boshqa-asarlaridan-parchalar.html
56
Hoji Ismatulloh Abdulloh “Markaziy Osiyoda islom madaniyati”. “Sharq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik
kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent 2005 y.
57
“Hidoya” kitobi. 1- juz 1990 yil.Bayrut: Ilmiy kitoblar uyi, 3-bet.
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
888
mujtahidlaridan sanashlikni sog’lom aql egasining ishi deydilar.
58
“Hidoya” to‘rt juzdan
iborat bo‘lib: Birinchi juzga ibodat masalalari kiritilgan, bular: tahorat, namoz, ro‘za, zakot
va haj kitoblaridir. Ikkinchi juzga nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan
bolaning nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak
yo‘qolganlar, sherikchilik va vaqf mulki kabi masalalar kiritilgan.Uchinchi juzda esa oldi-
sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga o‘tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik,
berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat, daʼvo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik
bo‘lish, pulni saqlashga berish, qarz berish, sovg‘a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan
ozodlik berilgan qullar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman ozod bo‘lgan
qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o‘rin olgan.
To‘rtinchi juzda esa shafoat, meros taqsimlash, dehqonchilik hamda bog‘dorchilik
xususida shartnoma, qurbonlikka so‘yiladigan jonzod haqida, umuman qurbonlik qilish
haqida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq yerlarni o‘zlashtirish xususida,
taqiqlangan ichimliklar haqida, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xususida, xun haqi
to‘lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan. “Hidoya”da shariat qoidalarining aynan o‘zigina
emas, balki ularning mukammal asos va dalillari ham asl ravishda berilgan.
“Hidoya” so’zi
arabchadan tarjima qilinganda, yoʻllanma degan ma’noni bildiradi. Asarning to’liq nomi
"Hidoya fi furuʼ al-fiqh" — "Fiqh sohalari boʻyicha yo’llanma") bo’lib, hanafiylikyda muhim
fiqhiy manba hisoblanadi. Bu asar 13 yil davomida yozilgan. Qoʻllanmani yaratishda Qur’on
oyatlariga, sahobalar va tobeʼinlarning rivoyatlariga, hadislar, mazhab asoschilarining
asarlariga tayanilgan. “al-Hidoya” asari 4 jild, 57 kitob, 165 bob, 152 fasldan tashkil
topgan.
59
Burhoniddin Margʻinoniyning “al-Hidoya” asari yozilish uslubi bo’yicha
boshqa fiqhiy asarlardan ajralib turadi. Unda huquqiy masalalarning yechimi mashhur
faqihlarning fikrlarini bayon qilish va unga boshqa fiqh olimlarining e’tirozlarini bildirish
bilan berilgan. Shundan kelib chiqqan holda, huquqiy muammoning eng maʼqul yechimini
tanlab olish mumkin boʻlgan. Asarda faqatgina shariat qoidalari emas, balki ularning asos
va dalillari ham keltirilgan. Asar bir necha asr davomida ko’p musulmon mamlakatlarida
huquqshunoslik bo’yicha asosiy manba hisoblangan. 20-asrning 20-yillarigacha qozilar sudi
bekor qilinib, sho’rolar sud tizimi joriy qilinguncha amalda boʻldi. U bir qancha musulmon
mamlakatlari oliy o’quv yurtlarida darslik sifatida o’qitiladi. Bu asar bir necha tillarga
tarjima qilingan.
Yurtimiz qadimdan ilm-fan taraqqiy etgan mintaqalardan biri bo’lgan.
Bu o’lkada buyuk allomalar yetishib chiqib, jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa
qo‘shganligini butun dunyo eʼtirof etadi. Islom dini kirib kelganidan so‘ng, diniy taʼlimotlar
qatorida fiqh ilmi ham rivoj topdi. Fiqh (arabcha — bilish, tushunish) - musulmon
huquqshunosligi, shariat qonun qoidalarini ishlab chiqish bilan shug’ullanuvchi islom
taʼlimotining bir sohasi hisoblanadi. Fiqh so‘zi dastlab Qurʼoni Karim va hadislarda atama
sifatida qo‘llanilgan. Zayd ibn al-Hasanning “Majmuʼ al-fiqh”, Molik ibn Anasning “al-
58
Mahmud Sulaymon al-Kafaviy “ Katoib al-a`lom al-axir fi tabaqot al-fuqaho ma mashayix mazhab an-No'`mon”
O'zbekiston Respublikasi Sharqshunoslik instituti qo'lyozmalar xazinasi, inv. Raqam 29.29.
59
https://n.ziyouz.com/books/tarixiy/Nodirbek%20Abdulahatov,%20Tolibjon%20G'oziyev.%20Bu
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
889
Muvattoʼ”, Ibn Hanbalning “al-Musnad” kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar hisoblanadi.
X asrga kelib fiqh ilmi fan sifatida shaklllandi. Aynan shu davrda, Movarounnahrda
Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiy, Abu Zayd Ubaydullo Dabusiy va boshqa
buyuk fiqhshunos olimlar yetishib chiqqan. Fiqh ilmi islom huquqshunosligi sifatida ikki
sohaga ― shariat manbalarini ishlab chiqish (usul al-fiqh) va shariatni tayin sohalariga
tatbiq etish (furuʼ al-fiqh)dan iborat bo‘lgan. O‘rta asrlarda va yangi davrda fiqhga oid
asarlar orasida fatvo to’plamlari ko’paydi. al-Quduriyning “Muxtasar”, Qozixonning (1196
y. vafot etgan) “Fatovo”, Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya”, Ibn Bazzozning “Fatovo”
asarlari bunga misol bo‘ladi. Ular ichida “Hidoya” asari hanafiylik mazhabida katta shuhrat
qozongan amaliy qo‘llanmadir.
60
Alloma fiqhiy masalalarni yoritishda qiyosiy uslubdan
foydalanadi, turli mazhablardagi nazariyalarni bir-biri bilan solishtiradi. Avval, Qur’on,
so’ngra Sunnaga asoslanadi, undan keyin ijmo’ va qiyosga o'tadi. Qiyos muammoni hal
etishda yordam bermasa, istehsonga (qiyosi hafiyga) o’tadi. Yechimi topilmagan ahvolda
urfu odatga tayanib, xulosa chiqaradi. Marg’inoniy istehson va huquqiy istidloldan keng
ko’lamda foydalanadi va o’z xulosalarini mantiqiy istidlol bilan mustahkamlaydi. Uning
fikricha, aql va idrok ma’rifatning asosi bo’lsa ham, faqat aqlning o’zi bilan doimo ishonarli
bilim hosil bo’lmaydi. Aql chegaralangan imkoniyatga ega bo’lganligi sababli uni shariat
mezoni bilan o’lchash zarur bo'ladi. Aql har doim ham haqiqatga olib borishi mumkin emas.
Shuning uchun u aqliy manba sifatida qiyosga katta e’tibor qaratadi. Ayniqsa, ko’p
o’rinlarda istehsondan foydalanadi. Istehson va urfga tayanish huquqiy muammolarni hal
etishda keng imkoniyat ochib beradi. U ibodatlardan tashqari insonlarning amaliy hayotiga
tegishli bo’lgan huquqiy masalalarni, boshqa dalillar bilan birga, ushbu mezon bilan ham
baholaydi. Mantiqiy tahlildan o’tkazadi. U istiqro(deduktsiya) va ilmiy tahlildan (analiz)
keng foydalanadi. Har bir masalani turli mazhablar orasida qiyosiy uslubda o’rganib, xulosa
chiqaradi va eng ma’qul deb topgan fikrini tahlil oxirida zikr etib, uni ustun qo'yadi. Shu
sababli «Al-Hidoya» islom huquqining falsafiy tahlili deb atalsa o'rinli bo’ladi.
61
Nigora Yusupova “Burhoniddin Margʻinoniyning “Hidoya” asari muhim fiqhiy manba
sifatida” nomli maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Bugungi Oʻzbekiston davlati va
huquqining poydevori – milliy davlatchilik asoslari juda qadim va mustahkam bo’lib, ko’p
asrlik tarixga ega. Mintaqamizning boy madaniyati asrlar davomida ajdodlarimizning ijodi
bilan takomillashdi, boyidi va taraqqiyotning yuksak pog’onalariga ko’tarilib, butun
bashariyat uchun bebaho meros bo’lib qoldi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi
Prezidenti Islom Karimov bu haqda quyidagi fikrni bildirgan edi: “Oʻtmishdagi allomalarning
bebaho merosi qanchadan qancha avlodlarning maʼnaviy-ruhiy ongini va turmush tarzini
shakllantirgan edi va u hamon taʼsir koʻrsatmoqda”.
62
Asrlar davomida turli mamlakatlarda
yuzlab olimu ulamolar islom huquqshunosligi bilan mashg’ul bo’lib kelgan. Jumladan,
60
https://uz.wikipedia.org/wiki/Fiqh
61
A.Sh.Jo’zjoniy, N.J.Yusupova. Burhoniddin Marg’inoniy: Hayoti va ilmiy merosi. – T., “Akademiya” nashriyoti,
2007. 18-b.
62
Karimov I.A. Oʻzbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura.-T., O’zbekiston, 1996.- 40-41 b.
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
890
Movoraunnahrlik faqihlar o’z asarlari va huquqiy nazariyalari bilan islom huquqi sohasida
ulkan ishlarni amalga oshirgan va fiqh ilmining har tomonlama rivoj topishiga ulkan hissa
qo’shgan. Faqihlar mujtahidlardan so'ng nafaqat taxrij va tarjih zamoni, balki taqlid davrida
ham islom huquqshunosligini takomillashtirish yo’lida faxrlanishga arzigulik ilmiy
muvaffaqiyatlarga erishgan. Ular kalom va huquq sohasida yangi fan va maktablarga asos
solish bilan birga, yangi huquqiy nazariyalarni ham yaratgan. XII asrda Movarounnahrda
fiqh ilmi rivoji uchun taʼsirchan omillar yuzaga kela boshladi. Ulardan biri, A.Moʻminov
fikricha, Qoraxoniylar davlati qaror topishi natijasida “Movarounnahrning Xuroson bilan
aloqalari zaiflashib, oyoqqa turgan mahalliy maktablarning mustaqil rivojlanishiga asos
yaratilganidir. Markaziy shaharlarda avtonom boshqaruv kuchayishi ulamolar taʼsir
doirasining kengayishiga olib keldi. Bu bilan fiqh normalarini hayotga tatbiq etishga real
sharoit yaratildi. Buxoro va Samarqand haqiqiy ilm markazlariga aylandi. Bu shaharlarda
nasaflik, marvlik va fargʻonalik faqihlar ham faoliyat koʻrsatardi”.
63
Turk tadqiqotchilarining
xulosasiga koʻra, bu davrda 300ga yaqin faqih yashagan va 150dan koʻproq fiqhiy (huquqiy)
asar, 20ta fatovo (fatvolar majmuasi) yozilgan, ularning asosiy qismi hanafiy mazhabiga
tegishli bo’lgan. Bu davrda yaratilgan bebaho asarlardagi maʼlumotlarni hanafiy fiqhining
anʼanaviy qobig’iga kiritish 3 yoʻl bilan amalga oshirilgan:
1) Muhammad ibn Hasan Shayboniyning “Zohirur rivoya” turkumidagi asarlariga
sharhlar yozilgan;
2) fiqh ilmiga oid yangi kitoblar tuzilgan;
3) avvalgi davr va zamondosh faqihlarning fatvolari toʻplamlarga yig’ilgan.
Bu ishlarni umumlashtiruvchi darslik sifatida Marg’inoniyning “Kitobul Hidoya fi
sharhil Bidoya” asari paydo boʻldi.
64
U ixchamligi, mukammalligi, hanafiy mazhabini
boshqa sunniy mazhablar bilan qiyosiy o’rganib, har tomonlama yoritgani uchun o’ziga xos
nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Burhoniddin Marg’inoniy hanafiy mazhabining son-
sanoqsiz huquqiy masalalarini hal qilish yoʻlini topishga muvaffaq bo’ldi. U mustaqil ijtihod
qilish vakolatiga ega bo’lmasa ham oʻz ilmiy-huquqiy asarlarini yaratishda qiyosdan (qiyosi
jaliydan), ayniqsa qiyosning ikkinchi turi boʻlmish “qiyosi xafiy” yoki “istihson”dan keng
foydalandi.
65
Shuning uchun ayrim olimlar Margʻinoniyni “Mujtahid fil mazhab”,
mazhabdagi mujtahid deb bilgan.
66
Marg’inoniyning fikricha, bilim uch manbadan hosil
boʻladi. Birinchisi – nass. U sharʼiy hukm manbai bo’lmish Qurʼon oyatlari va Paygʻambar
(s.a.v.)ning hadisi shariflaridir. Ikkinchisi – aql va tafakkur, uchinchisi – his-tuyg’u (sezgi)
organlarida hosil bo’ladigan maʼlumotlar. Alloma “Hidoya”da fiqhiy masalalarni yoritishda
qiyosiy uslubdan foydalanib, turli mazhabdagi nazariyalarni solishtirgan. Avval, Qurʼon,
soʻng sunnatga asoslangan, keyin ijmo va qiyosga o’tgan. Qiyos muammoni hal etishda
yordam bermasa, istihson (qiyosi xafiy)ga oʻtgan. Yechimi topilmagan holatda urf-odatga
63
Mo’minov A. Movarounnahr ulamolari: hanafiylar // Sharqshunoslik. №9 /1999.-42 b.
64
Mo’minov A. Movarounnahr ulamolari: hanafiylar // Sharqshunoslik. №9 /1999.-42 b.
65
Toshqulov. J., Yusupova N., Bekmirzayev I., Sarsenboyev O., Masaidov S. Islom huquqshunosligi. O’quv qo’llanma.
– T.; Toshkent islom universiteti nashriyot matbaa birlashmasi, 2014.- 90 b.
66
Yusupova N.J., Juzjoniy A.Sh. Burhoniddin Margʻinoniy: Hayoti va ilmiy merosi. – T.: Akademiya, 2007.-18 b.
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
891
tayanib, xulosa chiqargan. Qiyos, istihson va urfga tayanish huquqiy masalalarni hal etishda
Marg’inoniyga katta imkoniyatlar ochib bergan. Alloma ibodatlardan tashqari insonning
kundalik hayotiga tegishli huquqiy masalalarni boshqa dalillar bilan birga, o’ziga xos
mezonlar orqali ham baholagan. Mantiqiy tahlildan o’tkazgan. Istiqro (deduksiya) va ilmiy
tahlil (analiz)dan keng foydalangan. Har bir masalani turli mazhablar orasida qiyosiy
uslubda oʻrganib, xulosa chiqargan va eng maʼqul deb topgan fikrini tahlil oxirida zikr etib,
shuni ustun qo’ygan. Shundan xulosa qilib “Hidoya” islom huquqining falsafiy tahlilidir,
desak, toʻgʻri boʻladi.
67
“Hidoya” Margʻinoniyning shoh asaridir. Buni uning zamondoshlari ham eʼtirof etgan.
Xususan, Xaddod: “Hidoya ham Qurʼon singari shariat bo’yicha o’zidan avval yozilgan
kitoblarni eʼtibordan qoldirdi”,
68
degan. Asar 13 yil davomida yozilgan. Buning sababi:
birinchidan, “Bidoyatul mubtadiy”ga Imom Muhammad Shayboniyning “Jomius sag’ir” va
Quduriyning “Muxtasar” asarlari asos qilib olingan. “Bidoyatul mubtadiy”da minglab farʼiy
masalalar mavjud bo’lib, ular orasida insonning kundalik hayotiga bog’liq, o’z yechimini
topmagan ko’plab muammolar ko’p edi. O’sha davrning oʻzgaruvchan sharoitini sinchiklab
o’rganish, birinchi darajali muammolarni ikkinchi darajalisidan ajratib olib, ularni yechish
yo’llarini belgilab berish muallifdan katta diqqat-eʼtibor, har tomonlama sinchkovlik va
chuqur kuzatishlarni talab qilardi. Ikkinchidan, Burhoniddin Marg’inoniy fiqh ilmi bosib
o’tgan olti davrning (Paygʻambar alayhissalom, sahobalar, tobeinlar, mujtahidlar,
muxarrijlar va muqallidlar) beshinchi bosqichi bo’lmish muxarrijlar (avval oʻtgan mujtahid
va buyuk huquqshunos olimlar asarlariga murojaat qilish orqali mazhab doirasidagi yangi
murakkab huquqiy muammolarni yechish yo’llarini topuvchilar) zamonida yashagani uchun
ijtihod qilish vakolatiga ega emas edi. Chunki IV hijriy asrning boshida (milodiy X asrda)
hech kimda islom huquqi boʻyicha ijtihod qilish vakolati yo’q, degan fikr bor edi.
Huquqshunoslik bo’yicha barcha faoliyat buyuk olimlar belgilab bergan asosiy qonun-
qoidalarni izohlash, tafsir etishdan iborat bo’lishi kerak, degan qarash mavjud edi.
69
Lekin Abdulhay Laknaviy “Favoidul bahiya” asarida hanafiy mazhabi olimlarini olti
guruhga boʻlib, Burhoniddin Marg’inoniy va Quduriyni “asʼhobut tarjih”, yaʼni baʼzi
rivoyatlarni baʼzilaridan tarjih berish (ustun qoʻyish) salohiyatiga ega olimlar qatorida zikr
etgan. Burhoniddin Marg’inoniyda turli mualliflar yozgan koʻplab fatovolar (huquqiy
majmualar) bor edi. Ularda minglab masala, ayrim muammolar bo’yicha o’nlab mulohaza,
hatto bir-biriga qarama-qarshi nazariyalar ham mavjud edi. Muallif biror huquqiy masalani
yoritish uchun, birinchidan, shariatning asosiy manbalari, undan keyin Abu Hanifa, Imom
Molik, Imom Shofiʼiy, Imom Ahmad ibn Hanbalning asarlari, Shayboniyning “Zohirur rivoya”
kitobi, Abu Yusufning “Kitobul xiroj”, “Adabul qoziy”, “Abu Hanifa va Ibn Abu Laylo
oʻrtasidagi ixtiloflar”, “Avzoiy va Anas ibn Molikning ayrim huquqiy masalalar boʻyicha
bildirgan fikrlariga yozilgan raddiya” kitoblari, Imom Zufar asarlari, shuningdek, islom
67
Yusupova N.J., Juzjoniy A.Sh. Burhoniddin Margʻinoniy: Hayoti va ilmiy merosi. – T.: Akademiya, 2007.-18 b.
68
Muhammad Abdulhay. Hidoya muqaddimasi sifatida yozilgan risola. – Lakhnau: 1394 h.y.-3 b.
69
Majid Xadduriy, Xerbert Lebisni. “Islomda huquq”, Tehron – Nyu York, 1958.-105 b.
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
892
huquqiga oid son-sanoqsiz kitob va to’plamlarni o’qib chiqib, ularda bildirilgan fikr-
mulohazalarni bir-biri bilan solishtirib, asosli xulosalar chiqarishi kerak edi.
70
Albatta, eng hayotiy va zarur rivoyatlarni tanlab olib, ularning to’g’riligini naqliy
dalillar bilan isbotlab, aqliy dalillar bilan mustahkamlash, mumtoz asarlarning mazmuniga
chuqur kirib borib, ularning huquqiy asoslarini belgilab olish katta mehnat va izchil
izlanishni talab qilar edi. XII asrda islomiy ilmlarni har tomonlama rivojlantirib, mo’tabar
asarlar qoldirgan allomalarimizning merosini o’rganish tadqiqotchilar oldida turgan muhim
vazifadir. Chunki, Burhoniddin Margʻinoniy kabi ko’plab allomalarning merosi islom
huquqshunosligi tarixida muhim manba hisoblanadi. Bu meros nafaqat Markaziy Osiyo,
balki butun musulmon olami huquqshunosligida katta oʻrin tutadi.
Xulosa qilib aytganda, O’rta Osiyo zaminida yetishib chiqqan buyuk faqih ulamolari
islom huquqshunosligi ilmini nafaqat yuksak darajada taraqqiy etishida o’z hissalarini
qo’shganlar, balki ushbu fanni yangi bosqichga olib chiqqanlar.
Burhoniddin
Marg’inoniyning asarlarini o’rganishda quyidagi jihatlarga e’tibor berishimiz lozim: olimning
asarlarida, xususan, “Hidoya”da bitilgan shariat ahkomlari avvalgi buyuk faqihlarning
fikrlari va boshqalarning e’tiroz va qo‘shilishlari bilan adolat mezoni ustida yoritilgan. Unda
kishining dunyoqarashini, fikr mulohazasini o‘tkirlaydigan, masalaga adolat ko‘zi bilan
qarashga undaydigan yorqin dalil va hujjatlar oyat va hadislar misolida keltirilgan.
Marg‘inoniyning fiqhiy qarashi sunniylik aqidasi bilan bog’liq bo’lib, bugungi kunda turli xil
ixtiloflarning oldini olishda muhim ahamiyatga egadir. Ahli ilmlar o’rtasidagi o‘zaro hurmat
(ularga itoat qilish), musulmonlar jamoasi bilan birga bo’lish kabi tamoyillarning
ahamiyatini tasavvur qilish qiyin emas. Shuningdek, olim islom dinidagi sunniylarning to‘rt
asosiy mazhabi asoschilarining asarlarini o‘rganish bilan birga o‘zi ham fiqhga oid bir qator
asarlar yaratgan. “Hidoya”da huquqiy masalalarning yechimi dastlab yirik fiqh olimlari
fikrlarining bayoni va unga boshqa mualliflar e’tirozlari yoki qo‘shilishlarini izhor etish yo‘li
bilan berilgan. Shu tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning mukammal
sharhi ham asoslab keltiriladi.
| 