19.3. Ichki suvlari
Janubiy Amerika
dunyodagi eng sersuv materik.
Daryolari asosan yom g'irdan to'yinadi. Bu yerda Yer
yuzasidagi eng sersuv Am azonka daryosi oqadi. Bundan
tashqari, Parama va Orinoko daryolari bor. Am azonka
daryosining uzunligi 6400 km, irm oqlarining bir qismi
128
Shimoliy yarim sharda, bir qismi Janubiy yarim sharda
joylashgan. Kengligi o‘rta oqim ida 5 km , quyi oqim ida
80 km , quyilish joyi suv qalqishi natijasida oqiziqlardan
tozalanib turadi. Suv qalqishi quyilish joyidan yuqoriga
1400 km gacha seziladi, daryo loyqalari esa okeanda 300
km gacha kuzatiladi. D aryoda barglarning diam etri 2 m
keladigan
viktoriya
—
regiya
o‘simligi o‘sadi, barglari
50 kg yukni bemalol ko'taradi. Chuchuk suv delfinlari,
yirtqich baliq -
piranya,
uzunligi 5 m li
timsohlar,
uzunligi 4 m li
piraruxa
balig'i keng tarqalgan. Parana
va Orinoko daryolarida suv tartibi fasllar bo'yicha
o‘zgarib turadi. Parana daryosida Iguasu sharsharasi bor.
Uning ovozi 20— 25 km m asofadan eshitiladi. Orinoko
daryosida esa dunyodagi eng baland sharshara Anxel
(1045 m) sharsharasi bor.
M aterikdagi eng katta ko‘l - M arakaybo ko‘li m ate
rikning shim olida joylashgan.
19.4. Tabiat zonalari
0 ‘sim lik va hayvonot dunyosi o‘ziga xosligi bilan
ajralib turadi. M aterik
kauchukli geveya, какао daraxti,
xin daraxti, qizil daraxt, viktoriya, kartoshka, pomidor,
loviyaning
vatani hisoblanadi. Endem ik hayvonlardan
chumolixo'rlar, zirhlilar, yalqovlar, kengbnrunli may-
munlar, lamalar
va
pumalar
bor.
Kenglik va balandlik zonalligi yaxshi aks etgan.
Ekvalorial o‘rm onlar zonasi A m azoniya pasttekisligining
129
katta qism ini o‘z ichiga oladi. M azkur o‘rm onlar portugal
tilida «Selva» deb ataladi. D araxtlardan
seyba
(balandligi
80 m),
turli palmalar, fikuslar, geveya, qovun daraxti,
xin daraxti
tarqalgan. Bundan tashqari, daraxtsim on
paporotniklar
va
orxideyalar
ko‘p tarqalgan. M aterikda
turli-tum an hayvonlar yashaydi, masalan: dumi bilan
osilib oladigan
maymunlar, yalqovlar, topir, chumolixo'r,
kem iruvchilardan
suv cho'chqasi - kapaybara,
yirtqich-
hrdanyaguar
tarqalgan. Qushlardan m itti
kolibri, to'tilar
va katta
shaftolixo'rlar
bor. Quyi qavatda uzunligi 3 sm li
chumolilar
yashaydi. D aryolarda baliqlarning 2000 dan
ortiq turi bor.
Savanna va siyrak o'rm onlar zonasi subekvatorial
m intaqalarda joylashgan bo‘lib, Braziliya yassi tog'Ii
gining ichki rayonlarini, G viana yassi tog'Iigining mar-
kaziy qism larini va Orinoko pasttekisligini o'z ichiga
oladi. O 'sim liklar orasida siyrak daraxtlar uchrab turadi:
Gviana yassi tog'ligida
palma
va
akatsiyalar,
Braziliya
yassi tog'ligida
mimozalar, kaktuslar
va
butilkasimon
(/araxtlar keng tarqalgan. G 'arbda yog'ochi qattiq,
tarkibida oshlovchi moddalari bo'lgan
kerago
daraxti
o'sadi. Tuproqlari qizil-ferralitli va qizil-qo'ng'ir.
TYopik cho'llar zonasi
m aterikning g'arbiy qismida
tor qirg'oq bo'yini egallagan Atakam a cho'lidan iborat.
Tuproqlari hosilsiz, toshli, bo'z tuproqlar ham uchrab
turadi. K aktuslar va yostiqsimon butalar o'sadi.
Subtropik o ’rmonlar zonasi
Braziliya yassi tog'Iigi
ning janubiy qism ini egallagan. Ignabargli araukariy
130
daraxti keng tarqalgan. Pastki qavatda butalar ko'proq,
eng keng tarqalgani Paragvay choyidir.
Subtropik dashtlar zonasi
sernam , o‘t o'sim liklari
tarqalgan (chalov, yovvoyi tariq), tuproqlari hosildor—
qizil-qora.
M o'tadil m intaqaning chalacho'llari Patogoniyada
tarqalgan, tuproqlari
bo'z-jigarrang
va
bo'z-qo'ng'ir,
o'sim liklari:
boshoqlilar, tikonli butalar
va
kaktuslar,
hay-
vonlari:
sakrovchi
(viskogka),
nutriya, mayda zirhlilar.
Mo'tadil mintaqa o'rmonlari zonasi
m aterikning
chekka janub-g'arbida tarqalgan. M o'tadil dengiz iqlimi
hukmron. Tuproqlari qo 'n g 'ir va podzol. D araxtlardan
janubiy buk va magnoliyalar, pastki qavatda
bambuk
va
|
