Issiqbardosh po‘latlar
Materiallarning issiqbardoshlik mezonlari (kriteriyalari)
Materiallarni o‘z erish haroratini 0,3 qismidan yuqorisida uzoq vaqt
deformatsiyaga (mexanik nagruzkalarga) bardosh berishligi va buzilmasligi
(emirilmasligi) uni issiqbardoshligi deyiladi. Hozirgi zamon mashina detallari
yuqori haroratda katta kuchlar ostida ishlaydilar: metallurgiya pechlari, gaz
trubinalari,uchish apparati dvigatellari ichki yonar dvigatellar va h.k.
Materialni tanlashda kuch ostida ishlash vaqti uzoqligi va ta’sir qiluvchi
kuchlar xal qiluvchi ahamiyatga ega.
Qizdirish atomlararo bog‘lanish kuchlarini pasaytiradi,yuqori haroratlarda
elastik moduli kichiklashadi, vaqtincha qarshilik ham kamayadi, oquvchanlik
chegarasi xam, qattiqlik ham pasayadi. Qotishma asosini erish harorati (t
er
) qancha
past bo‘lsa, uni chegaralangan ishlash harorati ham shuncha past bo‘ladi.
Yuqori haroratlarda uzoq vaqt kuch yuklangandagi material holati (o‘zini
tutishi) undagi diffuzion jarayonlar bilan aniqlanadi. Bu sharoitlarda oquvchanlik
jarayonlari va kuchlanish reloksatsiyasi jarayonlari xususiyatiga ega.
Oquvchanlik chegarasidan past kuchlar ta’sirida plastik deformatsiyaning
asta-sekin o‘sishiga oquvchanlik deyiladi.
Deformatsiyani kuch qo‘yish vaqti uzoqligiga qarab o‘ziga xos o‘zgarishi
rasm
da ko‘rsatilgan.
Rasm Oquvchanlik egri chizig‘i. 1-turg‘un emas davr; 2-turg‘un davr;
3-emirilish davri.
Oquvchanlik egri chizig‘i uch davrdan iborat. 1-davrda deformatsiya
yaxshigina boshlanib asta so‘na boshlaydi-deformatsiya tezligi turg‘un emas; 2-
davrda deformatsiya tezligi turg‘unlashadi; 3-davrda deformatsiya tezlashib metall
buziladi. Detal ishlashini 3- davrgacha olib kelish mumkin emas, u buzilib, sinib va
h.k. ishdan chiqadi.
Oquvchanlik deformatsiyasi donalardagi dislokatsiyalarning ko‘chishi, dona
chegaralarining siljishi va diffuzion ko‘chishi natijasida rivojlanadi.
Dislokatsiyalarning ko‘chishi (erish haroratidan-0,3T
er
dan yuqorida) ikki
yo‘l bilan o‘tadi: siljish, sakrab o‘tish.
Issiqbardoshlikni ta’minlash uchun dislokatsiyalarni harakatlanuvchiligini
chegaralash va diffuziyani sekinlashtirish lozim. Bunga atomlararo bog‘lash
kuchlarini kattalashtirish bilan erishiladi: donalar orasida dislokatsiyalarni
ko‘chishiga to‘siqlar qo‘yiladi, donalar o‘lchamlari kattalashtiriladi.
Atomlararo kuchlar mustahkamligini legirlash bilan oshiriladi: kristallik
panjara to‘rini o‘zgartirish bilan, metallik bog‘lanishdan baquvvatroq kovalent
bog‘lanishga o‘tish bilan.
Legirlashni maqsadga muvofiqligi-qiyin eriydigan metall bilan legirlashdir,
hajmi markazlashgan kristallik panjarali issiqbardosh po‘latni molibden (1%gacha)
bilan, yoqlari markazlashgan kristallik panjarali issiqbardosh po‘latni volьfrom,
molibden, kobalьt (jami 15-20%gacha) bilan legirlanadi.
Issiqbardosh po‘latlarning donalari chegaralarini mustahkamligini oshirish
uchun oz miqdorda legirlovchi elementlar (0,1-0,01% kiritiladi. Bular donalar
chegaralarida yig‘ilib donachegarali siljishni sekinlashtiradi. Bular bor va tseriy
elementlari. Termo-mexanik ishlash ham po‘latni issiqbardoshligini oshiradi.
|
