Shimoliy Amerikada
bir qator yirik quvvatli o‘zgarmas tokni uzatuvchi va
o‘zgarmas tok kiritmalari ishlamoqda. Shulardan biri — Nelson River — Vinnipeg
(Kanada) o‘rtasidagi ikki zanjirli quvvati 3600 MVt va uzunligi 930 km bo‘lgan O‘TU.
Kanadaning g‘arbiy qirg‘og‘i Vankuver orolidagi quvvati 680 MVt bo‘lgan kabelli O‘TU
inshooti mavjud, Sharqiy qismida esa AQSh energotzimining shimoliy qismi bilan
nosinxron bog‘lanishga xizmat qiluvchi ikkita o‘zgarmas tokli kiritmalar mavjud.
O‘zgarmas tokli kiritmalardan biri Il River (320 MVt), ikkinchisi esa Shategey (1000
MVt). Bundan tashqari, 1990-yillarning boshlarida umumiy uzunligi 1486 km bo‘lgan,
Gudzonov orolidan quyuluvchi La-Grand dagi GES dan, Vinnipeg (Kanada) va Boston
(AQSh) shahrigacha boruvchi ko‘p podstansiyali O‘TU inshootlari ishga tushurilgan.
Uzatiluvchi quvvat 2200 MVt. Bu elektr uzatish liniyasi beshta podstansiyadan iborat
bo‘lib — uchtasi Kanadada va ikkitasi AQShda — ular Kanada (Kvebek) va AQSh
(Novaya Angliya) energotizimlari o‘rtasida nosinxron bog‘lanishli asosida boshqariladi.
AQSh da bir qator o‘zgarmas tokli kiritma va uzatuvchi inshootlar qurilgan. Ulardan
yiriklari- Tinch okeanidagi O‘TU (3100 MVt, 1362 km), Intermauntin (1600 MVt, 788
km), Skver Byut (500 MVt, 730 km). AQSh da o‘nta nosinxron bog‘liqli
energobirlashmalarni boshqariladigan o‘zgarmas tokli kiritmalar qurilgan.
Shimoliy Amerikaning samarali tajribasidan, katta hududga ega bo‘lgan boshqa
davlatlar ham tizimlararo nosinxron bog‘liqlikdan keng foydalanishmoqda. Bu
munosabatdan asosan avvaldan bir qancha nosinxron ishlovchi qismlarga ajratilgan
Hindiston energotizimlarining bir biri bilan o‘zgarmas tokli uzatma va kiritmalar orqali
bog‘lash, Hindiston energotizimini rivojlantirish rejasida katta qiziqish bildirilmoqda.
Shu maqsadda tizimlar orqali bitta O‘TU barpo etilgan va umumiy quvvati
2500 MVt bo‘lgan O‘TK lar ishga tushirilgan. Bu O‘TK lar bir-biri bilan Shimoliy,
g‘arbiy va janubiy energotizimlar orqali bog‘langan. Uchta tizimlararo O‘TU qurilmoqda
va to‘rtta tizimlararo O‘TU loyihalashtirilmoqda. Bundan tashqari, hududiy tizim ichida
uchta O‘TU qurilmoqda va yana uchta O‘TU inshootlar loyihalashtirilmoqda. Barcha bu
O‘TU majmui o‘zgarmas tokli tarmoqlar tizimini hosil qilishi, mamlakat
energotizimining turg‘unligini oshirishi kerak.
Bunday yo‘nalish, “Uch dara” GES foydalanishga topshirilgandan so‘ng yagona
energotizimni hosil qilishga extiyoj sezilgandan so‘ng Hitoyda ham qabul qilingan.
Xuddi shu maqsadda amaldagi ikkita O‘TU ga qo‘shimcha yana yangi, bir vaqtning
o‘zida o‘zgarmas tok tizimini tashkil qilishni ta’minlovchi va GES dan olis masofada
joylashgan hududlarga ancha katta quvvatni yetkazib beruvchi yana yangi O‘TU
inshootlari qurildi. Afrika va Osiyoda bir qancha quvvatli uzoq masofali O‘TU lar
mavjud.
Afrikada bunday elektr uzatish liniyalaridan ikkitasi: shulardan biri KaborraBassa
(Mozambik) GESidan JARga (1920 MVt, 1400 km), ikkinchisi – Inga-Shaba (Zair, 1120
MVt, 1700 km) qurilgan. Ekspertlar Kongo respublikasidagi sharsharali Livingston
hududidan bir qancha GES lardan Yevropagacha uzatilish mumkin bo‘lgan quvvat 30
GVt gacha yetadigan elektr uzatish liniyasini muhokama qilishmoqda.
Osiyoda, Kalimantan orolida joylashgan Malayziyaning Saravak shtati bilan birga,
Tailand va Malayziya energotizimlarini birlashtirishga mo‘ljallangan yirik gibridli O‘TU
(2400 MVt) qurilmoqda. Buning uchun orolni materik bilan bog‘lash bilan bog‘liq
uzunligi bir necha yuz kilometrga yetadigan suv osti kabellarini yotqizish talab etiladi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, O‘TU va O‘TK lar turli nominal chastotalarda ishlovchi
energotizimlarni bog‘lash uchun ishlatiladi. O‘zgarmas tokni boshqacha maqsadda
ishlatilmaydi. Qadimdan turli nominal chastotalarda ishlovchi energotizimlarni
birlashtiruvchi O‘TU va O‘TK lar Yaponiya va Janubiy Amerikada ham ishlamoqda.
Yaponiyada turli chastotalarda ishlovchi tizimlar o‘rtasidagi chegara Xonsyu oroli
bo‘ylab o‘tadi. Orolning shimoliy qismida - 50 Gs, janubiy qismida esa 60 Gs chastota
qabul qilingan. Bu tizimlar o‘rtasidagi aloqa umumiy quvvati 1200 MVt bo‘lgan uchta
O‘TK orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ikki tizim o‘rtasidagi orolning janubiy
qismida, alohida nominal chastota bilan ishlovchi, tizimlararo quvvat oqimini
boshqarishga mo‘ljallangan O‘TK ham bor. Yaponiyada gibridli va kabelli O‘TU lar ham
ishlamoqda. Shulardan biri,katta bo‘lmagan orolda joylashgan yirik elektrostansiyadan
quvvatni uzatishga xizmat qiladigan, Xokkaydo va Xonsyu energotizimlarini nosinxron
bog‘laydi. Bundan tashqari, Saxalin (Rossiya) orolidagi issiqlik elektrostansiyadan
Xokkaydo va Xonsyu orollariga quvvat beradigan uch podstansiyali O‘TU larning
taxminiy loyihalari ishlab chiqilmoqda.
Janubiy Amerikada Braziliyada hozirgi vaqtdagi eng katta quvvatli, Parana
tumanidagi Itaypu GES idan San-Paulo shahriga quvvat uzatishga mo‘ljallangan Itaypu
O‘TU qurilgan. Bu EUL si quvvati 3150 MVt bo‘lib va har birining uzunligi 800 km
keladigan ikki zanjirdan iboratdir. Bundan tashqari, Braziliya energotizimi (60 Gs)
Paragva va Argentina (50 Gs) energotizimi bilan uchta O‘TK orqali birlashtirilgan.
Shulardan bittasi Paragvay energotizimi bilan ikkitasi esa Argentina energotizimi bilan
bog‘lanishga xixmat qiladi. Bu O‘TK larning umumiy quvvati 1100 MVt ni tashkil qiladi.
Braziliya energotizimining rivojlanishining yana bir varianti sifatida, Amazonka
daryosida bir necha GES larni barpo etib, GES lardan quvvatni O‘TU inshootlari orqali
uzatish loyihasi ko‘rib chiqilmoqda.
Yangi Zellandiya va Avstraliyada ham bir necha O‘TU va O‘TK barpo etilgan.
Yangi Zellandiyani Vashington shahri energotizimi bilan, doimiy chastota va dempferli
tebranishni ta’minlaydigan gibridli O‘TU bog‘laydi. Avstraliyada bitta O‘TK mavjud,
yorug‘lik bilan boshqariladigan tiristorlar ishlatilishi kerak bo‘lgan joyda yana bir O‘TU
inshooti barpo etilmoqda, bundan tashqari, Tasmaniya oroli bilan birlashtiradigan kabelli
O‘TU qurilishi boshlangan.
Yuqorida aytib o‘tilganlar asosida xulosa qilishimiz mumkinki, dunyo
elektroenergetikasining bir qator muammolarini yechishda o‘zgarmas tok manbalaridan
yetarli darajada keng foydalanilmoqda.
Quyida Rosiiyada o‘zgarmas tok ob’ektlarini qo‘llash istiqbollarini ko‘rib chiqamiz.
Geografik joylashuvi, tabiiy sharoitlar, xududning ko‘lami, mamlakat foydali
qazilmalarining
teng
taqsimlanmaganligi,
sanoatning
rivojlanishi,
yirik
energobirlashmalarning mavjudligi, hududlarining bir biridan ancha uzoq masofada
joylashganligi, Rossiya davlatini o‘zgarmas tok ob’ektlaridan keng foydalanilash
bo‘yicha izlanishlar qilishga olib keladi.
Uzoq vaqtlardan buyon, urushdan keyingi yillardan boshlab, Rossiyada O‘TU va
O‘TK lar uchun uskunalar yaratish bo‘yicha ilmiy- tadqiqot va tajribakonstruktorlik
ishlari olib borilmoqda. Bu ishlarda yetakchi rollarni NIIPT (Sankt-Peterburg), VEI
(Moskva), hamda bir qator ishlab chiqaruvchi tashkilotlar tashkil etadi. Bu ishlarda bir
qancha parametrlari horij analogiyasidan kelib chiqib, Ekibastuz- Tambov (6000 MVt,
2400 km) O‘TU uchun uskunalar yaratish joiz. Bu elektr uzatish inshootlarini yaratishga
XX-asrning 80-yillarida kirisxilgan, Tamboveda va Ekibastuze podstansiyasida bir qism
qurilish ishlari tugatilgan, biroq bu ishlar hali tugatilmagan. Loyihani ishlab chiqqanlarni
fikri bo‘yicha bu O‘TU lar faqatgina, mamlakatning asosiy energoishlab chiqaruvchi:
Sibir- Ural- Sentr hududlaridan o‘tuvchi yirik tizimlararo bog‘liqlikning birinchi bo‘g‘ini
bo‘lishi kerak. Kelajakda bu elektr uzatish liniyasi Ekibastuzdan energetika burchagining
paydo bo‘lgan joyi Itatskkacha va keyinchalik Sibirga, hamda Uralda ham shahobcha
yaratish taklifi bildirilmoqda.
Hozirgi vaqtda ham tizimlararo bog‘liqlik o‘zining dolzarbligini yo‘qotmagan.
Bunday o‘zgarmas tokli bog‘liqlik, amaldagi o‘zgaruvchan tokli bog‘liqlikdan o‘zining
qiymati bo‘yicha, energotizimning bir yoki boshqa tizimida avariya sodir bo‘lganda,
tebranishlarni so‘ndirishi hisobiga o‘zining yuqori boshqaruvchanlikka egaligi bilan,
tizimlar o‘rtasida nosinxron bog‘diqlikning mavjudligi, Yagona energo tizimning
turg‘unligini va ishonchliligini oshiradi.
Gidroenergetik resurslarga boy sibir daryosini o‘zlashtirishda ham o‘zgarmas tokli
elektr uzatish liniyasini qo‘llash talab etiladi. Masalan, uzatilish masofasi 3000 km gacha
cho‘ziladigan og‘ir sharoitli trassaga ega Angaro-Yeniseyskogo GES ining kaskadining
36 GVt dan ortadigan quvvatini uzatishda o‘zgarmas tokli elektr uzatish liniyasidan
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi vaqtda elektroenergiyani ishlab chiqarishda ko‘mirdan foydalanib va bir
vaqtning o‘zida tabiiy gazdan foydalanishni kamaytirish bo‘yicha ko‘proq tendensiya
ketmoqda. Shu bilan bog‘liq Ural tumanidagi Kansko-Achinsko ko‘mir havzasidagi
issiqlik elektr stansiyasidagi elektr energiyani, o‘zgaruvchan tok ko‘rinishda emas
o‘zgarmas tok ko‘rinishda uzatish maqsadga muvofiq deb qaralmoqda. Bu savol yetarli
daorajada chuqur texnikiqtisodiy izlanishlarni talab etmoqda.
Rossiya ichidagi elektroenergiyaning OES Sibir bilan Yakutiey va Uzoq Sharq
transport yo‘nalishlarini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Bu holatda gap quvvati 1-3 GVt
va uzunligi 1000-1500 km bo‘lgan liniyalar haqida ketmoqda. Bu yerda liniyaning
ko‘lami va bu liniya o‘tadigan trassaning yetarli darajada qiyinligi kelajakda O‘TU dan
foydalanishga imkon yaratdi. Bundan tashqari, tizimlar o‘zaro nosinxron bog‘liqlikda
ishlashi va bunday bog‘langan tizimlarning yuqori boshqaruvchanlikka egaligini
e’tiborga olish kerak.
Kelajakda Rossiyada barpo etiladigan, to‘lqin elektrostansiyalaridan (TES)
elektroenergiyani uzatishda O‘TU lardan foydalanib uzatish alohida bir istiqbolli
yo‘nalishlardan biri deb qaralmoqda. Rossiya hududida yirik quvvatli TES qurish
mumkin bo‘lgan dengiz ko‘rfazlari mavjud. Bu ko‘rfazlar Oqdengiz va Oxota dengizlari
qirg‘oqlarida joylashgan. Bu hududlarda aholining siyrakligi, o‘z navbatida, mahalliy
hududda yirik energiya iste’molcxilarining yo‘qligi, TES da ishlab chiqarilgan elektro
energiyani1000 km va undan ko‘proq masofada bo‘lgan iste’molcxilar markaziga
uzatishga to‘g‘ri keladi. Shubhasizki, agar TES larning tasnifini hisobga olinsa, yuqorida
aytib o‘tganimizdek, o‘zgarmas tokli liniyalardan bu maqsadda foydalanish maqsadga
muvofiq.
Materiklarda joylashgan Orol energotizimlari bilan bog‘liqlikni o‘zgarmas tokdan
foydalanib bog‘lashni alohida ta’kidlab o‘tish kerak, masalan, Saxalin oroli, Ladojsk
ko‘lidagi Valaam oroli, Oq dengizdagi Solovesk oroli va boshqa tizimlar bilan. Bu
chegeradagi davlatlar(bu yerda o‘zgarmas toklarni qo‘llash bo‘yicha katta istiqbollarga
erisxilgan) bilan Rossiya o‘rtasidagi davlatlararo elektroenergetik bog‘liqlikki ham
ta’luqlidir. G‘arbiy, Rossiya—Belarus—Polsha—Germaniya yo‘nalishida ko‘p
podstansiyali kuchlanishi ±500 kV quvvati 4 GVt gacha yetadigan inshootlar qurilishi
mumkin. Hozirgi vaqtda bu elektruzatish liniyasini loyihasining texnik-iqtisodiy asoslari
tayyorlanmoqda. Bu loyihaga Baltika va Kaliningrad viloyati energotizimlarini qo‘shish
varianti ham ko‘rib chiqilmoqda. Bu elektr uzatish liniyasi bizga ma’lum bo‘lgan
tizimlararo sinxron ishlashdagi qiyincxiliklarni va quvvatni tashishda o‘zgaruvchan tokli
sistemaga bog‘langan boshqa (tranzit) davlatlar tarmog‘ida vujudga keladigan texnik
qiyincxiliklarni bartaraf etadi.
Shimoliy-G‘arbiy yo‘nalishda Finlandiya va Norvegiya bilan aloqalarni, amaldagi
Vыborg shahridagi O‘TK larni kuchaytirish hisobiga, Fin qo‘ltig‘idan kabellar yotqizib
yangi Rossiya- Finlandiya O‘TU inshootini barpo etib, Karel energotizimi va Norvegiya
bilan (O‘TU va O‘TK) aloqalarni hosil qilib kuchaytirish mumkin.
Janubiy va Janubi-sharqiy yo‘nalishda o‘zgarmas tokni qo‘llash ancha uzoq
masofada (1000 km dan ortiq), sinxron ishlashda qiyincxiliklar tug‘diradigan, Rossiya
chegarasining janubida joylashgan davlatlar energotizimi bilan aloqalarda muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu yo‘nalishlardan eng istiqbollisi Hitoy bilan aloqalar hisoblanadi.
Sibir-Hitoy o‘rtasida elektr uzatish liniyasini qurish bo‘yicha bir necha xil tahminiy
variantlari o‘rganilmoqda. Ushbu aloqalarda uzatiladigan quvvat bir necha gigavattni,
masofa esa 2000 km ga yaqinni tashkil qilishi mumkin. Hozirgi vaqtda bunday aloqalarni
faqatgina o‘zgarmas tokda amalga oshirilishi mumkin.
Sharqiy yo‘nalishda Rossiya-Yaponiya va Rossiya- Koreya aloqalarni tashkil qilish
mumkin. Yaponiya orol davlat bo‘lib hisoblanadi. Bunday aloqalarni tashkil etish
faqatgina o‘zgarmas tokli kabel liniyalardan foydalanish orqali o‘rnatish mumkin. Bunda
quyidagi elektruzatish inshootlari bo‘lishi mumkin:
•
Yaponiyaga Saxalin orolidagi issiqlik elektrostansiyasidan mahsus inshoot orqali
•
Yaponiyaga Saxalin oroli orqali Yakutiyadagi Lena daryosining quyilish joyidagi
GESdan; bu holatda Tatar bo‘g‘ozi orqali o‘tuvchi liniya barpo etish kerak; bu inshootni
o‘zgarmas tokda bo‘lishi hozirgi vaqtda texnik qiyincxiliklar tug‘dirmaydi.
•
Koreya bilan aloqalarni Primorya tumanidagi havo liniyalari bilan bajarish
mumkin.
|
