Elektr uzatish yo‘li uchun o‘ta o‘tkazuvchan kabellar – kelajak kabellari

Download 1,74 Mb. Pdf ko'rish
bet	28/48
Sana	13.05.2024
Hajmi	1,74 Mb.
	#228686

1 ... 24 25 26 27 28 29 30 31 ... 48

Bog'liq
ma\'ruza

Elektr uzatish yo‘li uchun o‘ta o‘tkazuvchan kabellar – kelajak kabellari.
Elektroenergiyani uzatishda o‘ta o‘tkazuvchan kabellarni qo‘llash g‘oyasi 1911 y
dagi o‘ta o‘tkazuvchanlik kashf qilingandan so‘ng paydo bo‘ladi. Metallardagi
soddalashtirilgan o‘ta o‘tkazuvchanlikni quyidagi ko‘rinishda tasvirlashimiz mumkin.
Bir xil zaryadlangan elektronlar zarrasi o‘rtasida kulon itarish kuchi ta’sir qiladi. Biroq
o‘ta o‘tkazuvchan materiallar(bu esa 27 ta toza metallar va ko‘p sonli mahsus qotishmalar
va birikmalar) uchun o‘ta past temperaturada sezilarli ravishda elektronlar o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sir va atom tuzilishi o‘zgaradi. Natijada, elktronlar bug‘i deb nomlanuvchi va
elektronlarning tortilish imkoniyati paydo bo‘la boshlaydi. Bu parlarning paydo bo‘lishi
, ularning ortishi, elektronlar pari “kondensatining” vujudga kelishi o‘ta
o‘tkazuvchanlikni yuzaga keltiradi deb tushntiriladi.
Harorat ortishi bilan elektronlarning bir qismiga termik ta’sir ko‘rsatadi va alohida
tarkibga o‘tadi. Kritik harorat deb nomlanuvchi haroratda barcha elektronlar normallasha
boshlaydi va o‘ta o‘tkazuvchanlik holati yo‘qola boshlaydi. Xuddi shunday holat magnit
maydon kuchlanganlik ortganda ham sodir bo‘ladi. Texnikada ishlatiluvchi o‘ta
o‘tkazuvchan qotishmalar va birikmalar uchun kritik harorat 10-18 K, ya’ni -263°S dan
255 °S gachani tashkil qiladi.
Bunday kabellarning birinchi loyihasi, eksperimental modeli va tajribiy ko‘rinishi
XX –asrning 70-80-yillarga kelibgina amalga oshirildi. Bu vaqtga kelib esa egiluvchan
qat-qat burmali kabellarning barcha variantlari qo‘llanilmoqda edi. O‘ta o‘tkazuvchan
modda sifatida suyuq geliy bilan sovutiladigan, niobiya va rux birikmasi asosidagi
intermetall lentalar ishlatiladi.
1986 yilda yuqori temperaturali o‘ta o‘tkazuvchan moddalar kashf qilindi, va 1987
yil boshlarida bunday tarkibdagi, o‘zida keramik materiallari bor, kritik temperaturasi 90
K gacha ko‘tariladigan o‘tkazgichlar olindi. Birinchi yuqori haroratli o‘ta o‘tkazuvchan
o‘tkazgichlarning namunaviy tarkibi YBa
2
Cu
3
O
7–
o‘tkazgichlarga o‘zida betartib mayda kristall tizimiga ega bo‘lgan, bir biri bilan
kuchsiz elektrik bog‘langan ,o‘lchami 1 dan 10 mkm gacha bo‘lgan moddalar kiradi.
Yuqori temperaturali o‘tao‘tkazgichlarning paydo bo‘lishi va ularni qayta ishlash
jarayoniga qiziqish XX asrning 90-yillari boshlariga kelib o‘ta o‘tkazuvchi kabellarni
vujudga keltirdi. 1987-1990 yillarda va xozirgi paytgacha AQSh, Yaponiya va G‘arbiy
Yevropa davlatlarida yuqori temperaturali o‘ta o‘tkazgichlar asosidagi kabellarni vujudga
keltirish bo‘yicha ishlar ancha ilg‘orlagan. Bunday kabellar oldingilariga nisbatan
prinsipial farqlanadi. Sovutish uchun qo‘llaniladigan suyuq azot geliyga nisbatan ancha
arzon hamda uning tabiiy zaxirasi deyarli cheksizdir. Eng asosiysi, 0,8-1MPa ishchi
bosimda suyuq azot dielektrik ishlatiladi.
Texnik-iqtisodiy izlanishlar ko‘rsatadiki, yuqori temperaturali o‘ta o‘tkazuvchi
kabellar elektruzatishning boshqa turlari bilan solishtirganda quvvati 0,4-0,6 GV · A dan

ko‘proq bo‘lgan real ob’ektlarda qo‘llash ancha foydaliroqdir. Kelajakda yuqori
temperaturali o‘ta o‘tkazgichli kabellardan quvvati 0,5 GVt dan yuqori
elektrostansiyalarda hamda chuqur kirib borgan megapolislarda va yirik energiya
iste’molli komplekslarda tok o‘tkazuvchi sifatida qo‘llash ko‘zda tutilmoqda.
Albatta, energotizimlarga o‘ta o‘tkazuvchi kabellarni joriy etishda iqtisodiy nuqtai-
nazardan real baholash va bunday kabellarning ekspluatatsiyada ishonchli ishlashini
ta’minlovchi kompleks ishlarni olib borish zarur.

Download 1,74 Mb.

1 ... 24 25 26 27 28 29 30 31 ... 48

Download 1,74 Mb.

Pdf ko'rish