Yuqorida o‘zgartiruvchi podstansiyalarning mumkin bo‘lgan sxemalari haqida aytib
o‘tganidik. Endi o‘zgarmas tokli elektr uzatmani o‘zining mumkin bo‘lgan sxemasining
tayyorlanishini ko‘rib o‘tamiz.
Ma’lumki, O‘TU ning o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tokli zanjiri elektrik
bog‘lanmagan bo‘ladi. Unda, agar o‘zgarmas tok zanjiri yer bilan bog‘lanmagan bo‘lsa,
bu zanjirda yerga nisbatan potensial tasodifiy faktorlar orqali aniqlanadi, asosan, ruxsat
berilmaydigan, izolyatsiyadagi tesxilish tokidan. Shunday
ekan bu holatda izolyatsiya
kordinatasini aniqlab bo‘lmaydi. Shuning uchun o‘zgarmas tokli zanjirning kamida bitta
nuqtasi yerga zaminlangan bo‘lishi kerak. Amaliyotda odatda O‘TU ning ikkita nuqtasi
yerga zaminlanadi. Bu nuqta uzatma qutblaridan bitta nuqtasi yoki o‘zgartiruvchi
podstansiyaning o‘rta nuqtasi bo‘lishi mumkin.
Birinchi holatda, qachonki uzatmaning bitta qutbiga ikkita tarafi zaminlansa, bu
qutbning o‘tkazgichi bo‘lmaydi, uning rolini yer bajaradi. O‘zgarmas tok uchun yerning
qarsxiligi nolga teng. Shuning uchun zaminlangan qutbning qarsxiligi faqatgina
zaminlagichning, qutbning yerga ulanishini ta’minlovchi o‘tkazgichning, qarsxiligi orqali
topiladi. Bu qarsxilik juda kichik qiymatga ega (0,05 – 0,15 Om)
va shuning uchun
uzatmaning ish holatiga ta’sir etmaydi. Natijada elektr uzatmaga faqatgina izolyatorlarga
o‘rnatiladigan, bitta qutb talab etiladi, agar havo liniyasi yoki bir tolali kabel,
yerga
yotqiziladigan yoki dengiz qo‘ltig‘i ustidan o‘tadigan. Bunday uzatmalar
uniqutbli
, yoki
ko‘p qutbli
deb nomlanadi. Uniqutbli O‘TU ning sxemasi 29 a –rasmda ko‘rsatilgan.
Rasm. 29. O‘zgarmas tokli uzatmaning tayyorlanishi mumkin bo‘lgan sxemasi
keltirilgan.
a
– uniqutbli uzatma sxemasi;
b
– ikkiqutbli uzatma sxemasi
Odatda bunday turdagi elektruzatma inshootlari katta suvli yo‘laklardan,
masalan
dengiz qo‘ltig‘laridan kesib o‘tish joylarida barpo etiladi. To‘g‘rilagichdan
(vыpryamiteldan) inventorga quvvat uzatishda qutb – yer kuchlanishga mo‘ljallangan bir
tolali kabel yotqizish talab etiladi. Zaminlovchi elektrodlar bevosita yerning qirg‘oqlariga
tiqib qo‘yiladi yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri suvga tushirilib qo‘yiladi. Oxirgi xolatda tokning
nojo‘ya ta’siridan baliqlarni himoyalash chora-tadbirlari ko‘rilishi kerak.
Bunday sxemalar ko‘pgina elektr uzatmalarda foydalanilgan: Italiya – Sardiniya
orollari O‘rtaer dengizida, Shvesiya – Daniya Boltiq dengizidagi Skagerrak qo‘ltig‘i
orqali, Shvesiya – Daniya Botnik ko‘rfazi orqali va boshqalar.
Uniqutbli elektr
uzatmalardan eng katta quvvatlisi hisoblangan Shvesiya – Finlandiya elektr uzatmasida,
uzunligi 200 km bo‘lgan bor yog‘i bitta birlashtiruvchi mufta orqali birlashtirilgan kabel
yotqizilgan.
Qaytish tokida yerdan foydalanish o‘zining salbiy taraflariga ham ega. Xususan, bu
yerdagi mavjud kamcxilik hisoblanib zaminlagichga yaqin yerga yotqizilgan, -
kabellarni, quvurlarni, metalli muhandislik inshootlarini korroziyaga uchratishidir.
Uzatmaning bir qism toki bu inshootlar bo‘ylab tarqaladi va, undan o‘tib, quvurlarga yoki
kabel o‘ramiga elektroiz hisobiga ziyon yetkazishi mumkin.
Hisoblashlar va
eksperimental tajribalar natijasiga asosan qisqa tutashtiriladigan qutb tokining qiymati 1
kA ga teng va zaminlagichning havflilik xududi 5 km radiusni tashkil etadi. Bu hududda
joylashgan yer osti inshootlari uchun katodli himoyalarni qo‘llash darkordir. Ko‘pgina
hollarda, liniya yerosti muhandislik inshootlari ko‘p bo‘lgan joylardan o‘tganda masalan,
chuqur kirib borgan shaharlarda,qutb tokning yer bo‘ylab tarqalmasligini oldini olish
olish uchun, zaminlovchi qutb sifatida bir tolali kabellardan foydalaniladi. Uniqutbli
O‘TU – uncha katta bo‘lmagan quvvatlarni (bir necha yuz megavatt) katta bo‘lmagan
masofalarga, asosan suvli to‘siqlardan kesib o‘tgan soxalarga, uzatishda qo‘llaniladi.
Katta quvvatli elektr energiyani
uzatishda esa boshqa sxema, har bir qutbi yerga
zaminlangan, ikki qutbli liniyalar qo‘llaniladi. Elektr uzatmaning oxirida joylashtirilgan,
o‘zgartiruvchi podstansiyaning o‘rta nuqtasi yerga zaminlanadi. Bunday elektr uzatma
