Yuklamalar teng bo‘lganda ikkala yarim zanjirlardagi yerdagi tok nolga teng. Biroq,
amaliyotda barcha parametrlari va har bir zanjirning holat parametrlariga mos keladigan
jihozlarni ta’minlash mumkin emas. Shuning uchun bir qancha nobalansliliklar bo‘lishi
vujudga kelishi mumkin va zamin toki nolga teng bo‘lmaydi. Biroq, u qutb tokidan bir
necha barobar kichik bo‘ladi va keyinchalik hisobga olinmaydi. Bitta yarim zanjir ishdan
chiqishi bilan boshqasi tokni yer orqali qaytarish bilan ishlashni davom ettiradi. Bunda
uzatilayotgan quvvat ikki barobar kamayadi, lekin, har xolda kichik quvvatda bo‘lsa ham
liniyalar ishlashda davom etadi.
Avval eslatib o‘tganmizdek, qutb toki bir necha ming amperni tashkil qiladigan,
katta quvvatli
elektr uzatish liniyalarida, tokning ta’sir etuvchi havflilik hududi ancha
katta bo‘ladi. Shuning uchun, yerga zaminlanadigan nuqta, maxsus liniyalar yordamida
o‘zgartiruvchi podstansiyadan bir necha o‘n kilometr uzoqlarda,
yer osti muxandislik
inshooti bo‘lmagan joylarga o‘rnatiladi.
Ikki qutbli elektr uzatmada ikki xil liniya kuchlanish: qutb-yer
U
d
q-yer
kuchlanishi va
qutb-qutb
U
dq
-q
kuchlanishi bilan farqlanadi. Shubhasiz, qutbqutb kuchlanishi qutb-yer
kuchlanishidan ikki barobar kattadir. Shuning uchun ham ±500 kV kuchlanish va 1000
kV kuchlanish bilan uzatilayotgan elektr uzatish liniyasi – bu
bitta va bir xildir elektr
uzatish liniyasidir.
Ikki qutbli elektr uzatish liniyasi qvvatlarni ancha uzoq masofaga uzatishda
qo‘llaniladi. Hozirigi vaqtda barcha yirik va uzoq masofaga uzatiladigan o‘zgarmas tokli
liniyalar: Itaypuda (Braziliya), Tinch okeanida (AQSh), KaboraBassa – Appoloda
(Mozambik – JAR) va boshqalarda ikki qutbli sxema asosida qurilgan. Shu sxema asosida
Ekibastuz – Markaz elektr uzatish liniyasi barpo etilgan. Shuni ham ta’kidlash kerakki,
boshqa bir holatlarda ikki qutbli sxemani ishlatishga to‘g‘ri keladi. Masalan, La – Mansh
bo‘g‘ozi orqali yotqizilgan Angliya – Fransiya O‘TU ikki qutbli elektr uzatish liniyasi
kabi tayyorlash kerak bo‘ladi. Bunday yechimga kelishga
asosiy sabablardan biri, bir
qutbli liniyalarni elektromagnit maydoni bo‘g‘ozdan o‘tuvchi kemalarning navigatsion
tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatishidir.
Uniqutbli o‘zgarmas tok liniyasi ham, ikki qutbli elektr uzatish liniyasi ham chiziqli
o‘chirgichlarga ega emas. Ularning vazifasini boshqariluvchi ventilli o‘zgartirgichlar
badaradi. Avariyaviy holatlar vujudga kelganda, tokni liniyaga o‘tishini to‘xtashtish
uchun, o‘zgarmas tokli liniyada ventilli to‘g‘rilagichlardan boshqariladigan impulslarni
yetarlicha to‘htatish (ventilni berkitish) kerak bo‘ladi. Ventillarni berkitishni
podstansiyadagi navbatchi shaxsning qo‘li yordamida ham, shikastlanishlar aniqlaganda,
avtomatik himoya qurilmalari yordamida amalga oshirish mumkin.
Chiziqli
o‘chirgichlarning
bo‘lmasligi
o‘zgartiruvchi
podstansiyalarning
konstruktiv qismini soddalashtiradi va uning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini ancha
yaxsxilaydi. Biroq bunday yechimga faqatgina magistral elektr uzatish liniyalarida ya’ni,
oraliq podstansiyalarga ega bo‘lmagan elektr uzatish liniyalarida kelish mumkin. Oraliq
podstansiyalar orqali eletkr tokini (o‘zgarmas tok tarmog‘ida) uzatishda, ya’ni
tarmoqning alohida tarmog‘ida paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan avariyalarni cheklashga
mo‘ljallangan o‘zgarmas tok o‘chirgichlardan foydalanish kerak bo‘ladi.
O‘zgarmas tokdagi yuqori kuchlanishli o‘chirgichlarni yaratish ancha qiyin texnik
vazifani qo‘yadi va uning yechimi jiddiy ilmiy-tadqiqotlarni
va konstruktorlik qayta
ishlanishni talab etadi. Bu vazifani yechish yo‘llari topilgan.
Hozirgi vaqtda Rossiya va chet davlatlarda o‘zgarmas tokli kuchlanishi 750 kV
gacha bo‘lgan yuqori kuchlanishli o‘chirgichlar ishlab chiqarilgan, biroq ularni
amaliyotda qo‘llash yo‘li hali topilmagan. Oraliqda O‘TU dan quvvatni olishda tanlangan
nuqtada o‘zgartiruvchi podstansiya barpo etish kerak.
Bunda inventorning ishlashi
ta’minlash uchun shu joydagi energotizimning kuchlanishini u yerga uzatish kerak
bo‘ladi. Bu oraliqdagi o‘zgartiruvchi podstansiya liniyaga 30-rasmda ko‘rsatilgandek
ketma-ket yoki parallel ulanishi mumkin.
