15- ma’ruza. O‘zgarmas tokli elektr uzatish liniyalarining texnik - iqtisodiy
ko‘rsatkichlari.
Elektr energiyani uzatish va taqsimlash xozirgi vaqtda asosan o‘zgaruvchan tokli
liniyalarda amalga oshirilmoqda. XX asrning ikkinchi yarmida bu liniyalarning qurilishi
jadallik bilan o‘sishi rivojlangan davlatlarda shunga olib keldiki, yangi lini barpo etish
ancha qiyinlashdi, asosan yerning qaytarishi bilan bog‘liq. Ayni vaqtda yuklamalarning
davomli ortishi murakkab birlashgan tarmoqlardagi mavjud elektr uzatish liniyalarining
tok o‘tkazish qobilayatini oshirishni va ularning holatini boshqarishni talab etmoqda.
Shuning uchun oxirgi yillarda bu vazifaning mumkin bo‘lgan yechim yo‘llari intensiv
ravishda muhokama qilinmoqda.
Hozirgi vaqtda, o‘zgaruvchan tokli liniya parametrlarini o‘zgartira oladigan va
undan o‘tadigan quvvat oqimini boshqara oladigan bir qator qurilmalar ishlab chiqilgan.
Bunday, ushbu qurilmalar bilan jihozlangan liniyalar egiluvchan liniyalar degan nomni
oldi.
Egiluvchan liniyalar quyidagilarga imkon beradi:
•
mavjud liniyalarning issiqlik o‘tkazish qobiliyatini o‘tkazgichlarning qizish
darajasigacha oshirish;
•
dispetcher talablariga mos ravishda murakkab bir xil bo‘lmagan tarmoqlarda
quvvatning majburiy taqsimlanishni ta’minlab berish; tizim turg‘unligini oshirish.
Shuni ta’kidlash zarurki, bu ishning boshlanishi XX asrning 60yillarida, qachonki
bir qator davlatlar shu jumladan, bizning mamlakatda xam katta tez ta’sirli
reaktiv
quvvatning statik manbalari
bo‘yicha tadqiqot qilinganda zarur edi. Bu qurilmalar elektro
energetik tizimning aloxida tugunlardagi kuchlanishni barqarorlashtirish imkonini beradi
va shu bilan birga elektr uzatish liniyalarining quvvat o‘tkazish qobiliyatini va tizim
turg‘unligini oshiradi. Bunday qurilmalrning bir necha turida tadqiqotlar o‘tkazildi va
ular ichidan bir qancha tajriba-ishlabchiqarish namunasi yaratildi. Biroq bu
qurilmalarning xozirgi vaqtda keng qo‘llanilishiga yetarli darajadagi quvvatli
tiristorlarning, asosan to‘liq boshqariladigan (qulflanadigan) tiristorlarning yoqligi
to‘sqinlik qilmoqda.
Hozirgi vaqtda sanoatda 4 – 6 kV kuchlanishdagi va 1 – 3 kA tokdagi qulflanadigan
tiristorlarni ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Bu yangi turdagi, ya’ni qo‘yilgan vazifani
yechishda qabul qilinishi mumkin bo‘lgan qurilmalarni yaratish imkonini beradi.
Shuni ko‘rsatish mumkinki, o‘zgaruvchan tokli liniyadan uzatiladgan quvvat, liniya
oxiridagi kuchlanishga, ular o‘rtasidagi faza siljish burchagiga va bu liniyaning reaktiv
qarshlik yig‘indisiga bog‘liq. Shuning uchun bu liniyaning quvvatini boshqarishda
quyidagilarni amalga oshirish mumkin:
•
modomiki, kuchlanish bir necha rejimlarda, asosan avariyadan keyingi rejimlarda
kuchlanish kritik kichik qiymatlargacha o‘zgarar ekan yetishi mumkin murakkab
tarmoqlardagi tugunlarda kuchlanish, kuchlanishni uning oxirida barqarorlash yo‘li bilan;
•
liniya oxiridagi kuchlanishlar o‘rtasidagi faza siljishini o‘zgartirish bilan;
•
liniyaning summaviy reaktiv qarsxiligin o‘zgartirish bilan;
•
bu usullarni kombinatsiya qilish bilan;
Bu bilan mos ravishda barcha, o‘zgaruvcha tokli liniyaning quvvat o‘tkazish
qobiliyatini va quvvatini boshqarishga mo‘ljallangan qurilmalar, bir necha turlarga
ajratishimiz mumkin.
Birinchi bo‘lib ularga reaktiv quvvat manbalarini statik boshqaradigan, va elektr
tarmoqlarining mos tugunlaridagi kuchlanishni barqarorlashtirishga mo‘ljallangan hamda
uning o‘tkazish qobiliyatini oshiradigan ya’ni statik tiristorli kompensatorlar (STK) deb
nomlangan qurilma kiradi. Shu nuqtai nazardan STK oddiy sinxron kompensatorga
o‘xshaydi, biroq undan tez ta’sir etishi bilan farqlanadi. Bunday tipdagi qurilmalarga XX
asrning 60-yillarida tadqiq qilingan qurilmalar kiradi.
Ikkinchi turdgi qurilmaga liniyaning summaviy reaktiv qarsxiligini o‘zgartira
oladigan qurilma kiradi. Oxirgisida, asosan, induktiv qarsxilikni, u liniyaga ketma-ket
sig‘imlarni ulash yo‘li bilan yoki liniyaga ketma-ket kuchlanishni qo‘shish yo‘li bilan, bu
sihimda ekvivalent kuchlanishni o‘zgartirish bilan amalga oshiriladi.
Liniyaga sig‘imiy qarsxilikni qo‘shish uning o‘tkazish qobiliyatini oshirishligi
avvalda ma’lum. Bunday qurilmani
bo‘ylama kompensatsiyalovchi qurilma
(BKQ) deb
nomlash qabul qilingan. Biroq oxirgi yillargacha bu qurilmalar boshqarilmaydigan qilib
tayyorlangan. Ayni vaqtda berilgan liniyaning tarmoqning turli rejimlarida quvvat
o‘tkazish qobiliyatini o‘zgartirish uchun boshqariladigan bo‘ylama kompensatsiya kerak
bo‘ladi. Liniyaning qarsxiligini boshqarish uchun elektroenergetik tizimdagi liniyada
tempe jarayon bo‘lishi darkor.
Uchinchi turdagi qurilmalarga, quvvat va o‘zgaruvchan tokli liniyaning o‘tkazish
qobiliyatini rostlaydigan, liniyaga kombinatsiyalangan ta’sir etadigan – bir vaqtning
o‘zida liniya oxiridagi kuchlanish fazasini o‘zgartiradigan va liniyaning qarsxiligini
o‘zgartiradigan qurilmalar kiradi. Bunday ta’sirga liniyaga bir qancha qo‘shimcha
kuchlanishni ketma-ket kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda kuchlanishning
reaktiv tashkil etuvchisi 90 el/grad ga siljitiladi, ya’ni ekvivalent BKQ ni qo‘shib, aktiv
tashkil etuvchisi esa liniya oxiridagi kuchlanishlar o‘rtasidagi faza siljishi o‘zgarishini
ta’minlaydi.
Yuqorida aytib o‘tilgan qurilmalar turining texnik amalga oshirilishi mumkinligini
ko‘rib chiqamiz.
Elektr
tarmoqlarining
tugunlaridagi
kuchlanishni
barqarorlashtirishga
mo‘ljallangan, statik boshqariladigan reaktiv quvvat manbalari,o‘z navbatida, ikki turli
bo‘lishi mumkin.
Bu qurilmalardan birinchisiga
boshqariladigan reaktorlar
va
kondensatorlar
batareyasi
dan foydalanishga asoslangan qurilmalar kiradi(38-rasm). Ularni parallel
ulanganda barcha qurilmalarning quvvati kondensatorlar batareyasi va reaktorlar
quvvatining algebreik yig‘indisiga teng bo‘ladi:
Reaktor yoki kondensator batareyasining quvvatini o‘zgarishi barcha qurilmalarning
quvvatini o‘zgartirishi mumkin. Bunda barcha qurilmalar reaktiv quvvatni ishlab
chiqaruvchi kabi qabul qiluvchi sifatida ham qilish mumkin.
|
