-ma’ruza O‘zgarmas tokli havo va kabelli liniyalar. O‘zgartiruvchi

34-rasm. O‘zgarmas tokli Havo liniyasi tayanchining sxemasi: 
a – uniqutbli HL uchun ekrin turuvchi oraliq tayanch b - biqutbli HL uchun 
ekrin turuvchi oraliq tayanch v - biqutbli HL uchun tortib turiluvchi oraliq tayanch g 
– ikki zanjirli(kvadrat qutbli) HL uchun erkin turuvchi oraliq tayanchi
11 rasmda 1150 kV o‘zgaruvchan tokli va o‘zgaruvchan tokli va ±750 kV o‘zgarmas 
tokli HL tayanchining konstruksiyasi ko‘rsatilgan, chizmada bir xil masshtabda. Bu 
liniyalar taxminan bir xil quvvat o‘tkazish (mos ravishda 5000 va 6000 MVt) qobiliyatiga 
ega. O‘zgaruvchan tok tayanchining massasi 19,8 t, o‘zgarmas tok tayanchining massasi 
- 9,4t. O‘zgarmas va o‘zgaruvchan tokli liniyalarning boshqa chixatlarini ham 
solishtirilganda taxminan shunday munosabatda. Shuning uchun o‘zgarmas tok 
liniyasining yegallagan hududining eni o‘zgaruvchan tok liniyasinikiga qaraganda 25 – 
30% ga kichikroqdir. Bundan ma’lum bo‘ladiki, bir xil berilgan parametrlarda o‘zgarmas 
tok liniyasining tan narxi arzonroqdir.
35-rasm. Bir xil masshtabdagi o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok elektr uzatish 
liniyalarining oraliq tayanchlari

a – O‘zgaruvchan tokli 1150 kVdagi Ekibastuz – Ural HL ning tayanchi:
quvvat o‘tkaza olish qobiliyati 5000 MVt, tokning zichligi 0,95 A/mm
2
,
o‘tkazgich 8 ×AS 330 , tayanchning umumiy og‘irligi 19,8 t; 
b – O‘zgarmas tokli 1150 kV dagi Ekibastuz – Markaz HL ning tayanchi: quvvat 
o‘tkaza olish qobiliyati 6000 MVt, tokning zichligi 0,66 A/mm
2
,o‘tkazgich 5×AS 120 
065, parchalanish qadami 600 mm, tayanchning umumiy og‘irligi 9,4 t
O‘zgarmas kuchlanishdagi chiziqli izolyatsiyaning ishlash sharoiti o‘zgaruvchan 
kuchlanishdagi ishlash sharoitidan farqlanadi. O‘zgaruvchan tokli havo liniyasida 
kuchlanishning izolyatorlar shodasida taqsimlanishi asosan har bir izolyatorning xususiy 
, izalyatorlararo hamda izolyator va yer o‘rtasidagi sig‘imi bilan aniqlanadi. Buning 
natijasida izolyator sirtining ifloslanishi kuchlanishning izolyator bo‘ylab 
taqsimlanishida deyarli e’tiborga olinmaydi. Kuchlanishning o‘zgarmas tok liniyasida 
shoda bo‘ylab taqsimlanishida izolyatorlarning sig‘imi ishtirok etmaydi. Bu taqsimlaniish 
sirtining ifloslanishi bilan bog‘liq, izolyator sirti qarsxiligining tesxilishi bilan aniqlanadi. 
Toza quruq izolyatorlarda kuchlanish bir xil taqsimlanadi, ammo alohida izolyatorning 
ifloslanishida yoki namlanishida bu bir xillik buziladi, ya’ni izolyatorning ishdan 
chiqishiga olib keladi. Bu muammoning yechimi tesxilish yo‘lining uzaytirishdan yoki 
tutib turuvchi shodalarning sonini ko‘paytirishdan iboratdir. Afsuski, bunda liniyaning 
tan narxi ortadi.
O‘zgarmas tokli 
liniya qutbining konstruksiyasi
o‘zgaruvchan tokli liniyaning 
fazasiniki bilan bir xildir. Bu yerda ham ikki xil sababga ko‘ra 
o‘tkazgichlarni parchalash
qo‘llaniladi. Birinchisi, katta summaviy kesimli qutb o‘tkazgichiga (bir necha ming 
kvadrat millimetr) mo‘ljallangan, qutb tokining kattaligi bilan izohlanadi.
Bunday kesimli o‘tkazgichlarni zavod ishlab chiqarmaydi, shuning uchun ularni 
trassaga yetkazish va montaj ishlarini qilish ham murakkabdir. Shuning uchun kichik 
kesimli o‘tkazgichlar o‘ramidan foydalaniladi, ya’ni ishlashni osonlashtirdi.
Ikkinchi sabab o‘tkazgich yuzasida elektr maydon kuchlanganligini kamaytirish 
kerak bo‘lganligi tufayli, o‘tkazgichning umumiy tojlanishini kamaytirish kerak. Shu 
maqsadda o‘ramga kiruvchi,o‘tkazgichni, ko‘pburchakning qirrasi bo‘ylab bir biridan 
belgilangan masofada joylashtiriladi. Natijada paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan umumiy 
tojlanish kamayadi va tojlanish joyida, o‘zgarmas tok liniyasida o‘zgaruvchan tok 
liniyasiga nisbatan kamroq bo‘lgan quvvat isrofi kamayadi.
O‘zgarmas tokli kabelli liniyalar uchun turli tipdagi kabel liniyalar qo‘llanilishi 
mumkin: qog‘oz-moy izolyatsiyali kabellar, bosim ostidagi moyli kabellar, bosim 
ostidagi gazli kabellar. Tajribalarning ko‘rsatishicha, ko‘pincha qog‘oz izolyatsili va moy 
shimdirilgan qog‘oz izolyatsiyali kabellardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Shuning uchun kabel inshootli o‘zgarmas tok liniyalarida ko‘proq shunday kabellardan 
qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda 400 kV kuchlanishga 1,25 kA tokka mo‘ljallangan kabellar 
yaratilgan. Uning tashqi diametri 128 mm ga teng.

Umuman olganda kabel liniyalari faqatgina suv to‘siqlaridan kesib o‘tish 
joylaridagina qo‘llaniladi. Unda eng asosiy vazifalardan biri hisoblanadigan liniyaning 
ishonchliligini oshirish va tan narxni kamaytirish maqsadida, hamisha kabellar uchun 
havlilikni oshiradigan manba, birlashtiruvchi muftalarni kamaytirish uchun mumkin 
qadar kabel liniyalarini uzunligini oshirish kerak. Xuddi shu maqsadda, qiymati 
kemaning qalinligi bilan aniqlanuvchi, katta diametrli gorizontal g‘altakli mahsus kabel 
yotqizuvchi kema ishlatiladi. Bu g‘altakka qayiq to‘xtaydigan port shahrida joylashgan 
zavoddan uzluksiz kabel uzatilib turiladi. Ushbu qayiq yordamida eng katta kabelli 
liniyaning uzunligi, o‘rtasida bitta birlashtiruvchi mufta bilan 200 km ni tashkil etadi.
Dastlabki kabel liniyalari bevosita dengiz tubiga yotqizilardi, biroq ularga ko‘pincha 
baliqlar to‘ridan yoki qayiqlar yakoridan ziyon yetardi. Hozirda kabellar suvosti robotlari 
yordamida 1,5 m gacha chuqurlikdagi transheyaga yotqiziladi.
O‘zgartiruvchi 
podstansiyalarning 
asosiy 
jihozlariga 
o‘zgartiruvchi 
transformatorlar, o‘zgartiruvchi ko‘priklar, yuqori garmonika toklari filtri, chiziqli 
(tekislaydigan) reaktorlar, sinxron kompensatorlar, kondensator batareyalari kiradi. Agar 
sinxron kompensatorlar va kondensatorlar batareyasi haqida gapirilganda, ular 
o‘zgaruvchan tok tarmog‘idagi analogik qurilmalardan konstruktorlik jihatidan farq 
qilmaydi. Yuqori garmonika toklari filtri haqida yuqorida aytib o‘tdik. Shuning uchun 
barcha bu qurilmalar bu yerda ko‘rib o‘tilmaydi.
O‘zgartiruvchi 
transformatorlar 
o‘zgaruvchan 
tok 
tarmog‘idagi 
oddiy 
transformatorlarga nisbatan ko‘proq qiyin sharoitda ishlaydi. Buning sabablari bir necha. 
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, transformator cho‘lg‘amidan o‘tayotgan toklarda, 
transformator cho‘lg‘ami va o‘zagini qo‘shimcha qizishiga olib keladigan yuqori 
garmonika toklari mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘zgartiruvchi ko‘priklarning 
kaskadli 
ulanishida 
ventilli 
transformator 
o‘zagiga 
nafaqat 
tarmoqdan 
transformatsiyalanadigan o‘zgaruvchan kuchlanish balki, zaminlanish nuqtasiga yaqin 
joyda ulangan ko‘priklarning doimiy kuchlanishi ham ta’sir etadi. Bu esa transformator 
cho‘lg‘ami 
izolyatsiyasini 
kuchaytirish 
darkorligini 
aytadi. 
Transformator 
cho‘lg‘amining dinamik turg‘unligi oddiy transformatorlarga nisbatan yanada kuchliroq 
ta’sirlarga chidamli qilib hisoblanishi kerak. Bu ta’sir o‘zgartirgichda ko‘pgina 
avariyaviy jarayonlar keltirib chiqarishi mumkin. O‘zgartiruvchi transformatorlar bir 
necha nonormal holatlarda o‘tishi mumkin bo‘lgan o‘zgarmas tokka ham hisoblanishi 
kerak.
Transformator salt ishlatilganda, hamda yuqori garmonika toklari filtri yoki 
kondensatorlar batareyasi qo‘sxilganda rezonansli ta’sir paydo bo‘lishi mumkin, ya’ni bir 
necha sekundga cho‘ziladigan, sezilarli o‘ta kuchlanishni paydo bo‘lishiga olib kelishi 
mumkin Transformator cho‘lg‘ami bunday o‘ta kuchlanishga hisoblanishi kerak.
Bularning barchasi oxir oqibatda, sezilarli darajada transformator ichki 
izolyatsiyasini kuchaytirishga, cho‘lg‘am mexanik chidamligini oshirishga, hamda 
cho‘lg‘am o‘tkazgichi ko‘ndalang kesim yuzasini va transformator o‘zagi kesim yuzasini 

oshirishga olib keladi. Natijada, o‘zgartiruvchi transformatorda huddi shunday 
kuchlanishi va quvvati bir xil tipdagi oddiy transformatorlarga nisbatan aktiv materiallar 
(po‘lat va mis)isrofi taxminan 1,5 barobar yuqori bo‘ladi.
O‘zgartiruvchi transformatorlar, xuddi shunday quvvatli oddiy transformatorlardan 
asosan yuqori reativ quvvatliligi bilan ajralib turishida farqlanadi. Bu o‘zgartiruchi 
sxemaning ishlash sharoiti bilan farqlanadi. Transformator qarsxiligining ortishi, bir 
tarafdan, uning o‘zgacha konstruksiyasi bilan tushuntirilsa, boshqa tarafdan esa, ventilda 
uning ishlash jarayonida normal holatda ishlaganidek uning avriyaviy holatda ham tok 
o‘zgarish tezligini kamaytirilishi kerakligi bilan tushuntiriladi. Transformatorning to‘la 
quvvati katta reaktiv quvvat iste’mol qilganligi va yuqori garmonika toklaridan aktiv 
quvvat isrofi ortishi tufayli odatda u qabul qiladigan ko‘prik quvvatini 20 – 25 % ga 
oshiradi. O‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok zanjirlarini ajratish kerakligi tufayli 
transformatorning ventil cho‘lg‘ami yerga nisbatan izolyatsiyani kuchaytirilgan bo‘ladi. 
O‘zgartiruvchi transformatorlar ko‘prikdan reaktiv quvvat iste’molini kamaytirish kerak 
bo‘lganligi uchun kuchlanishni yuklama ostida rostlovchi qurilma bilan ta’minangan 
bo‘ladi. Bularning barchasi ularning massasi va gabaritini ortishiga olib keladi. Bu esa 
transformator tayyorlanadigan zavoddan ularni o‘rnatiladigan joygacha tashishda 
qiyincxiliklarni vujudga keltiradi.
Hozirgi vaqtda o‘zgartiruvchi transformatorlarning maksimal quvvati fazada 500 
MV· A gacha yetmoqda. Bu quvvat chegaraviy qiymatga ancha yaqin, aftidan uni ancha 
qiymatga oshirish qiyinroq.
O‘zgartiruvchi podstansiyaning asosiy qurilmalaridan biri, yuqorida aytib 
o‘tganimizdek, o‘zgartiruvchi ko‘prik va uning asosiy elementi – 

Download 1,74 Mb.