1-MAVZU
AHOLINI VA HUDUDLARNI FAVQULODDA VAZIYATLARDAN MUHOFAZA QILISHNING HUQUQIY ASOSI. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI FAVQULODDA VAZIYATLARDA ULARNING OLDINI OLISH VA HARAKAT QILISH DAVLAT TIZIMI. AHOLI VA HUDUDLARNI TABIIY XUSUSIYATLI FAVQULODDA VAZIYATLARDAN MUHOFAZA QILISHNI TASHKIL ETISH. HUDUDLAR VA AHOLINI EPIZOOTIK VA EPIFITOTIK VAZIYATLARDAN MUHOFAZA QILISHNI TASHKIL ETISH
REJA:
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning huquqiy asoslari.
Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi ahamiyati.
О‘zbekitson Respublikasi Prezidenti favqulodda vaziyatlar yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash.
Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi vazifalari.
O‘zbekistoan Respublikasi Prezidentining 1996 yil 4 martdagi PF-1378 sonli farmoni.
Tayanch iboralar: fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash, favqulodda vaziyatlar, ommaviy tadbirlarni o‘tkazish qoidalari, tabiiy ofatlar, avariya, halokatlar.
1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 4 martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-1378-sonli farmoni.
2.“O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”gi
PF-1378-sonli Farmoniga o‘zgartirish kiritish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 11 dekabrdagi PF-2153 - sonli Farmoni
3.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 11 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida”gi 143-sonli Qarori
4.O‘zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining 2011 yil 24 avgustdagi
242-sonli “O‘zbekiston respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori
5.o‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining 1998 yil 27 oktyabrdagi “tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida”gi 455-sonli qarori
6.O‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining 2010 yil 5 yanvardagi “qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarini favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga jalb qilish tartibi to‘g‘risidagi nizomini tasdiqlash haqida”gi 2-sonli qarori.
7.O‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining 2011 yil 8 iyuldagi
“qarovsiz qolgan hayvonlarni tutish va saqlash bilan bog‘liq xizmatlar faoliyatini takomillashtirish chora–tadbirlari to‘g‘risida”gi 202-sonli qarori
8.O‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining 2003 yil 13 yanvardagi “ommaviy tadbirlarni o‘tkazish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 15-sonli qarori
Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi ahamiyati.
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning qonuniy asosini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari va Favqulodda vaziyatlar vazirining ko‘rsatma va boshqa tegishli me’yoriy hujjatlari tashkil etadi.
Bizga ma’lumki, XX asrning 60-yillaridan fuqaro mudofaasi tizimi faoliyat ko‘rsatib kelgan. Uning asosiy vazifasi tinchlik davrida va urush sharoitida mamlakat aholisini yalpi qirg‘in qurollari va boshqa hujum vositalaridan himoya qilish, urush sharoitida iqtisodiyot bo’ektlarining barqarorligini ta’minlash hamda halokat o‘choqlarida qutqarish va tiklash ishlarini o‘z vaqtida samarali amalga oshirishdan iborat edi.
Lekin aholi hayotiga faqatgina ommaviy qirg‘in qurollari emas, balki boshqa xavf-xatarlar ham tahdid solib turadiki, ularni aslo nazardan chetda qoldirish mumkin emas. Bular turli tabiiy ofatlar, avariya, halokatlardir. Sodir bo‘lib o‘tgan bir nechta halokatlar (CHernobil atom elektr stansiyasidagi avariya, 25 000 odamning yostig‘ini quritgan Spitak zilzilasi va boshq.) fuqaro mudofaasining o‘rni va vazifalariga boshqacha ko‘z bilan qarash kerak ekanligini ko‘rsatib berdi. Fuqaro mudofaasi qo‘shinlari bunday yirik ko‘lamdagi ofatlarga qarshi kurashishga tayyor emas ekanligi, fuqaro mudofaasi vazifalari faqatgina harbiy davr chegarasida qolishligi mumkin emasligi, ular oldiga qo‘yilgan vazifalar ko‘lamini kengaytirish lozimligi ayon bo‘lib qoldi.
90-yillarga kelib yadro urushi xavfi kamaydi, biologik qurollardan foydalanish cheklab qo‘yildi, yangi-yangi zamonaviy qurol turlari kashf etildiki, ular odamlar uchun xavfli bo‘lmay, balki iqtisodiyot ob’ektlarini ishdan chiqarishga qaratilgan edi. Bularning hammasi fuqaro mudofaasi tizimi o‘rnida yangi tizim tashkil etilishi lozimligini isbotlab berdi.
SHu o‘rinda yana bir masalani oydinlashtirib olishga to‘g‘ri keladi. Favqulodda vaziyatning o‘zi nima, undan aholi va hududlarni muhofaza qilish deganda nimani ko‘zda tutish lozim?
Favqulotda vaziyat – odamlar qurbon bo‘lishi, ularning sog‘ligi yoki atrof tabiiy muhitga zarar etishi, jiddiy moddiy talofatlar keltirib chiqarishi hamda odamlar hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa yoki boshqa tabiiy ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat.
Vatanimiz Prezidenti tomonidan olib borilayotgan odilona siyosat tufayli inson manfaati, inson qadriyati eng oldingi o‘rindadir. Asosiy Qomusimiz bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosini ham inson, uning qadr-qimmati, salomatligi tashkil etadi. Insonning hayoti, yashashga bo‘lgan huquqi Konstitutsiya bilan muhofaza qilinadi.
O‘zbekitson Respublikasi Prezidenti favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiya) yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini ta’minlashni ko‘zlab, O‘zbekistoan Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi, qabul qilgan qarorini uch kun mobaynida O‘zbekitson Respublikasi Oliy Majlisining tasdig‘iga kiritadi. Favqulodda holat joriy etish shartlari va tartibi qonun bilan belgilanadi.
Oliy majlisning vakolatlariga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e’lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning muddatini uzaytirish va to‘xtatish to‘g‘risidagi farmonlarini tasdiqlash kiradi.
Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi vazifalari.
Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng tashkil etilgan Favquolodda vaziyatlar vazirligining asosiy vazifalaridan biri favqulodda vaziyatlarda aholi hayoti va sog‘ligini, moddiy va madaniy boyliklarini muhofaza qilishdan iborat. Bu vazifani samarali tashkil etish uchun muhofazaning qonuniy, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, muhandislik texnik, maxsus asoslariga ega bo‘lishimiz zarur.
Har bir rahbar, har bir favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasining xodimi texnogen, tabiiy va ekologik favqulodda vaziyatlar yuzaga kelgan vaqtda vaziyatga baho berishni, tezlik bilan tegishli qarorlar qabul qilishni, qidiruv-qutqaruv va shoshilinch ishlarni o‘tkazishda boshqaruvni amalga oshirish yo‘llarini bilishi va bu borada yuqori malakaga ega bo‘lmog‘i kerak.
Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish –favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y harakatlari majmui.
Favqulodda vaziyatlarni oldini olish – oldindan o‘tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro‘y berganda esa odamlar sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar majmui.
Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish – favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lgan zonalarni xalqaga olib, xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariya-qutqaruv ishlari va kechiktirib bo‘lmaydigan boshqa ishlar majmui.
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida qo‘yilgan dadil qadamlardan biri – avval Mudofaa vazirligi qoshida fuqaro mudofaasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasining, so‘ngra esa shu boshqarma negizida O‘zbekistoan Respublikasi Prezidentining 1996 yil 4 martdagi PF-1378 sonli Farmoni bilan Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etilishi bo‘ldi.
Farmon bilan favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, aholi hayotini va salomatligini, moddiy va ma’naviy qadriyatlarni muhofaza qilish, shuningdek tinchlik va harbiy davrlarda favqulodda vaziyatlar vujudga kelganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararlarini kamaytirish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish vazirlikning asosiy vazifalaridan biri deb belgilandi.
Aholi va iqtisodiyot ob’ektlarini muhofaza qilishni ta’minlashga rahbarlik qilish O‘zbekitson Respublikasining Bosh vaziriga yuklatilgan.
Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-aholini harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalanish usullariga o‘rgatish;
-ob’ektlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalash harakatlari va usullariga o‘rgatish;
-boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish, rivojlantirish va doimiy shay holatda saqlab turish;
-iqtisodiyot ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash yuzasidan chora-tadbirlar kompleksini o‘tkazish;
-aholini, moddiy va madaniy boyliklarni xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish;
-fuqaro muhofazasi harbiy tuzilmalarining shayligini ta’minlash;
-aholini umumiy va yakka tartibdagi muhozalanish vositalari bilan ta’minlash;
-aholining harbiy harakatlar olib borish paytidagi yoki shu harakatlar oqibatidagi hayot faoliyatini ta’minlash;
-radiatsiyaviy, kimyoviy va biologik vaziyat ustidan kuzatish va laboratoriya nazoratini olib borish;
-qutqarish va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni tashkil qilish va o‘tkazish;
-harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida zarur ko‘rgan hududlarda jamoat tartibini yo‘lga qo‘yish va saqlab turish;
-aholini va hududlarni muhofaza qilish borasida boshqa tadbirlarni amalga oshirish.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi va tegishli hududlarning hokimlari, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda vazirlar, davlat qo‘mitalari va uyushma boshqaruv raislari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda ishlab chiqarish korxonalari direktorlari, rahbarlari aholi va iqtisodiyot ob’ektlari muhofaza etishga rahbar eitib tayinlanadilar.
Mahalliy hokimiyat organlarining Konstitutsiyamiz tomonidan belgilagan vazifalari qatoriga jumladan quyidagilar kiradi:
-qonuniylikni, huquqiy-tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash;
-mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig‘imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg‘armalar hosil qilish;
-atrof muhitni muhofaza qilish.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, shahar va tumanlarda favqulodda vaziyatlar boshqarmalari (bo‘limlari)ning tashkil etilishi va boshqarma (bo‘lim) boshliqlarining o‘rinbosarlari joylardagi o‘rinbosarlari hisoblanishi aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasining ish faoliyatini yanada mustahkamlashda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Fuqaro muhofazasi maxsus tadbirlari bajarilishini ta’minlash hamda ushbu maqsadlarda kuch va vositalarni tayyorlash uchun respublika, viloyat, tuman, shuningdek ob’ekt fuqaro muhofazasi xizmatlari tashkil etiladi.
Fuqaro muhofazasi kuchlari va vositalari tarkibi, uning tarkibiy tuzilishi, shuningdek fuqaro muhofazasi tuzilmalari faoliyatining boshqa masalalari O‘zbekiston Respublikasi fuqaro muhofazasi boshlig‘i tomonidan belgilab qo‘yilgan.
Fuqaro muhofazasi qo‘shinlarining faoliyati, ularni butlash qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Tabiiy ofatlarning turlari va yuz berish sabablari
Tabiiy ofatlar to‘g‘risida aholi etarli ma’lumotga ega bo‘lishi uchun ularning turlariga alohida to‘xtalib o‘tamiz.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining maxsus qaroriga muvofiq tabiiy xususiyatga ega bo‘lgan favqulodda vaziyatlar quyidagi bo‘limlarga bo‘linadi.
Geologik xavfli hodisalar.
Zilzila odamlar o‘limiga, ma’muriy-ishlab chiqarish binolarining, texnologik asbob-uskunalarning, energiya ta’minoti, transport kommunikatsiyalari tizimlarining, uy-joylarning turli darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va insonlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib keladi.
Ko‘chki, o‘pirilish, tuproq emirilishi insonlar o‘limi, xo‘jaliklarga shikast etishiga, odamlarni xavfsiz joyga ko‘chirilishiga sabab bo‘ladi.
Gidrometeorologik xavfli hodisalar.
Qor ko‘chishi, kuchli shamol (dovul), jala kabi ob-havoning keskin o‘zgarishi natijasida turli dam olish maskanlariga, sayyohlar va sportchilarning jarohatlanishiga, aholi punktlariga jiddiy zarar etkazilishiga sabab bo‘luvchi noxush vaziyatlar majmuasi.
Sel, suv toshqini, to‘planishi oqibatida farovon hayotni izdan chiqaruvchi, aholi turar joylariga, sanoat va qishloq xo‘jaligi ob’ektlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi natijasida shoshilinch ko‘chirish tadbirlari bilan tugallanadigan xavfli vaziyatlar.
Yuqorida qayd qilingan tabiiy ofatlar sodir bo‘lish ko‘lami, ya’ni ular qamrab olgan hududlarning kattaligiga qarab lokal, mahalliy, respublika va transchegarali turlarga bo‘linadi.
Quyida geologik va gidrometeorologik xavfli hodisalar yuzaga keltiradigan tabiiy ofatlarning tafsilotlari va xususiyatlarini kengroq mushohada qilamiz.
Zilzila
Zilzila - tabiatda sodir bo‘ladigan eng xavfli hodisalarning biridir. YUNESKO ma’lumotiga ko‘ra zilzila - yuzaga keladigan iqtisodiy zarar va insonlar halokati bo‘yicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi o‘rinni egallaydi.
Haqiqatda zilzila davriyligi bir necha o‘n yillarni qamrab olsada (ayrim vaqtlarda 100 yillarni), u ro‘y bergan qisqa (10-15 soniya) muddat ichida bir necha minglab aholiga ega bo‘lgan shaharlarni vayron qilish qudratiga ega. SHunga qaramasdan kishilar bunday xavf ostida esankirab qolmasdan, uning oqibatlarini bartarf qilishga, shikastlanganlarga yordam berishga oshiqadilar va xarobalar o‘rnida yanada zamonaviyroq maskanlar barpo etadilar.
Avvalo, zilzila to‘g‘risida atroflicha ma’lumotga ega bo‘lish uchun o‘tmishdagi va hozirda bo‘layotgan zilzilalarning statistik ko‘rsatkichlariga e’tiborni qaratsak.
Zilzilani qayd qilish bundan to‘rt ming yil avval boshlangan bo‘lib XXI asrga qadar 671 ta halokatli zilzilalar qayd qilingan. SHulardan 82 tasi XX asrga to‘g‘ri keladi. Zilzilalarning davriyligiga e’tibor beradigan bo‘lsak, bir yilda 8 balli (Rixter shkalasi bo‘yicha) zilzila bitta; 7-7,9 balli - 18 ta; 6-6,9 balli - 120 ta bo‘lishi kuzatilgan. Nisbatan kuchsiz bo‘lgan zilzilalar ko‘proq uchraydi, ya’ni 3-4 balli zilzila bir yilda 49 mingtagacha bo‘lishi aniqlangan.
Birgina XX asr yakunida yuz bergan Eron (1990) zilzilasida 50 ming, Turkiyadagi (1999) zilzila chog‘ida 45 mingdan ortiq odamning jabrlanishi tabiiy ofatlar ichida eng kam tarqalgan zilzila nechog‘li katta kuchga ega ekanligidan dalolat beradi.
SHuni alohida ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishganimizdan so‘ng O‘zbekiston qutqaruvchilari birinchi marta xalqaro miqyosda Turkiyadagi zilzila oqibatlarini bartaraf etishda qatnashib kelishdi. Ko‘pgina davlatlar qatori (60 dan ortik) yurtimiz qutqaruvchilari ham bu insonparvarlik tadbirida uyushqoqlik, yuqori malaka va tezkor harakat qilishda dunyoning etakchi davlatlari qutqaruvchilari bilan birga jonbozlik ko‘rsatishdi. Favqulodda vaziyatlar vazirligiga qarashli tez harakt qiliuvchi respublika ko‘p tarmoqli markazning qutkaruvchilari ilk bor Vatanimiz bayrog‘i ostida eng kuchli va halokatli tabiiy ofatni oqibatlarini bartaraf qilish tadbirlarida mardonavor turib, xalqaro miqyosda O‘zbekiston Respublikasining obro‘siga salmoqli hissa qo‘shdilar. O‘zbekistonlik qutqaruvchilar Turkiyada sodir bo‘lgan zilzila oqibatida jabrlanganlarni qidirib topish, ularni xavfsiz joylarga olib chiqib to‘plash ishlarida ko‘pgina mamlakatlar qutqaruvchilari tajribasidan qolishmasligini amalda isbotlab berishdi.
Haqiqatda zilzila davriyligi bir necha o‘n yillarni qamrab olsada (ayrim vaqtlarda 100 yillarni), u ro‘y berganda qiska (10-15 soniya) muddat ichida bir necha minglab aholiga ega bo‘lgan shaharlarni vayron qilish qudratiga ega. Bunday vaziyatlarda fuqarolar tabiiy ofat oqibatlaridan esankirab qolmasdan, uning oqibatlarini bartaraf qilishga, shikastlanganlarga yordam berishga, ularga malakali shoshilinch birinchi tibbiy xizmat ko‘rsatish usullarini mukammal egallab olishlari muqsadga muvofiqdir.
Aksariyat hollarda zilzila bo‘lib o‘tgandan so‘ng xavf to‘g‘risidagi tasavvurimiz keyingi zilzilagacha so‘nib boradi. YA’ni, faqat zilzila sodir bo‘lganidagina unga tayyorgarlik ko‘rish, ma’lum chora-tadbirlarni amalga oshirish to‘g‘risida o‘ylab qolamiz. Vaholanki, O‘zbekiston zamini yuqori seysmik faollashgan zonada bo‘lganligini e’tiborga olgan holda zilzila to‘g‘risida aholiga etarli ma’lumot berishning o‘zi shu xavfning oldini olish borasida bajarilishi lozim bo‘lgan tadbirlarga katga hissa qo‘shishga olib keladi.
Muammoning muhimligiga Prezidentimiz Islom Karimov ham e’tibor berib “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” kitobida shunday yozadilar: “O‘zbekiston seysmik jihatdan faol zonada joylashgan bo‘lib, tabiiy falokatlarning achchiq oqibatlarini bir necha bor boshdan kechirgan. SHu sababli olib borilayotgan tadqiqotlarning etakchi yo‘nalishlaridan biri seysmologiya va inshootlarning zilzilaga bardoshligi bo‘yicha nazariy va amaliy ishlar hisoblanadi”.
SHu maqsadda zilzilaning yuzaga kelish sabablari, tarixi va hozirgi vaqtdagi geografik o‘rni to‘g‘risida batafsil ma’lumot beramiz.
Avvalo, zilzilaning yuzaga kelish sabablari turlicha bo‘lib, hozirgi vaqtda mukammal o‘rganilgan. Lekin zamonaviy ilm-fan taraqqiyoti qachon, qaerda, qanday kuchlanishda er silkinishi bo‘ladi, degan savolga hamon to‘liq javob berolmayapti. Muammoning o‘ziga yarasha ob’ektiv sir-sinoati va hali-hamon mavhum tomonlari mavjud. O‘ylaymizki, bu savollarga XXI asrda albatta javob topiladi.
Yerning paydo bo‘lishi va uning rivojlanish bosqichlari bilan, albatta, er silkinishlari uzviy bog‘likdir. Er bo‘laklarining harakati tufayli zilzilalar bo‘lgan va hozirgi vaqtda ham bo‘lib turibdi. Erning litosfera bo‘laklari va muhim seysmik zonalari xaritasiga nazar solsak ularning deyarli ustma-ust tushishini ko‘ramiz.
Buning sababi nimada?
Asosiy sabab, er bloklari bo‘lingan joylarda (okean o‘rta tog‘liklari va quruqlik bloklari tutashgan joylarda) keskin er harakati bo‘lganligi uchun, shu joylarda er tebranishi kuzatiladi. Er bloklari harakatining sabablari murakkab jarayon bo‘lib, ular er ichkarisidagi qovushqok issiq modda (mantiya)ning harakatidan, er aylanma harakati natijasida hamda issiqlik konveksiyasi natijasida, okean va tog‘liklarda er ichki moddalarining yuqoriga oqib chiqishi va boshqa omillar natijasnda sodir bo‘ladi.
Vatanimiz hududlarida esa nisbatan harakatchan tog‘lar joylashgani uchun seysmik holat faol hisoblanadi. YUqorida qayd qilingan bloklardan Hindi-Xitoy plitasi Evrosiyo plitasi bilan to‘knashgan joyda Tyan-SHan va Pomir tog‘lari vujudga kelgan. Hozirgi zamon er harakatlari bu joylarda keskin va faol bo‘lgani uchun shu maydonlarda er qimirlashlari nisbatan ko‘proq uchraydi.
Ilmiy ma’lumotlarga asoslanadigan bo‘lsak, seysmik faollik kuzatiladigan joylarda zilzilalar ma’lum qonuniyat asosida bo‘lib, o‘z davriyligiga ega ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Halokatli zilzilalar vohada har 100 yilda bir marta bo‘lishi olimlar tomonidan aniqlangan. Toshkent zilzilasining dahshati hali ko‘pchilik aholining yodidan ko‘tarilganicha yo‘q..
Bir necha daqiqada shaharni chang-to‘zon bosib, ko‘pgina iqtisodiyot ob’ektlari, turar-joy maskanlari vayronaga aylandi. O‘sha vaqtdagi aniq asboblar tabiiy ofatning kuchini Rixter shkalasi bo‘yicha 8 ball, magnitudasi 5,3 , zilzila o‘chog‘i er yuzasidan 8000 metr chuqurlikda ekanligini ko‘rsatdi.
“Toshkent” seysmik markazining ma’lumotiga ko‘ra asosiy zarbadan so‘ng 3 oy mobaynida 600 dan ortiq er tebranishlari bo‘lib o‘tgan.Tarixiy manbalarga murojaat etadigan bo‘lsak, Toshkent zaminida bundan yuz yil avval ham shunday halokat bo‘lganligi qayd etilgan. Toshkentlik muarrixning “Tarixi Jadidayi Toshkand” asarida ro‘y bergan zilzila to‘g‘risida quyidagicha bayon etiladi: “O‘ninchi zulhijjadan o‘n birinchiga o‘tar kechasi, sahar paytida Toshkand shahrida kuchli zilzila sodir bo‘ldi: mozorlarning o‘n bir gumbazi, Hazrat Ahror valiy masjidi jome’ning gumbazi kulfayakun bo‘ldi, ko‘p kishilar, g‘aflatda yotgan aholi imoratlar tagida qoldi. Baroqxon madrasasi gumbazi tagida to‘rt tolibi ilm mullavachcha halokatga etdi. Zilzila yarim soat davom etib so‘ng qaytdi. Xususan oxirgi marta silkinishda taxminan to‘rt daqiqa davomida shunday larzaga keddiki, agar yana to‘rt dakiqa shu qabilda davom etsa, er yuzida hech bir tan turgan narsa boqiy qolmas edi. Zilzila tinchlangandan keyin ham kechalari bedor bo‘lgan kishilarga qariyib bir oy davomida er harakati asari ma’lum bo‘lib turdi”.
Matnda zilzila bo‘lgan vaqt xijriy 1282 yil deb ko‘rsatiladi. Ayrim asarlarda milodiy 1866 yoki 1868 yillar deb qayd qilingan.
Vatanimiz va unga tutash bo‘lgan maydonlarning er qimirlash tarixi juda boy va ular to‘g‘risidagi ma’lumotlar Fanlar Akademiyasining SHarqshunoslik va Seysmologiya intitutlari fondlarida saqlanayotgan noyob ko‘lyozmalarda o‘z aksini topgan. O‘lkamizda sodir bo‘lgan er qimirlash haqidagi dastlabki ma’lumotni Abu Said Gardiziyning “Kitobi Zayn al-Axbor”idan Farg‘onadagi zilzila haqida, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”sidan Farg‘ona, Andijon, Toshkent, Zarafshon va Samarqand shaharlaridagi kuchli zilzilalar haqida; Muxammad Toxir ibn Abdul Qosimning “Ajoyibot Tabokat” asaridan Axsikentdagi zilzila to‘g‘risida; Muhammad YOqub ibn Muhammad Danial-biyning “Gulshanim-mulk” asaridan Urgut qo‘rg‘onidagi zilzila haqida; Muhammad Hakimxon to‘raning “Muntahab at-Tavarix” qo‘lyozma asari va boshqa asarlaridan zilzila to‘g‘risida ma’lumotlarni olish mumkin.
XX asr boshida tarixga “Andijon fojiasi” deb muhrlangan Andijon zilzilasi (3 dekabr 1902 y.) 50 ming aholi yashaydigan shaharni bir necha soniyada vayronaga aylantirgan. Toshkent zilzilasigacha va undan so‘ng respublikamizning turli burchaklarida har xil kuchga ega bo‘lgan zilzilalar bo‘lgan va sodir bo‘lmoqda.
Zilzilalarni o‘rganishga, sir-sinoatlarini echishga umrini baxshida qilgan olim, akademik B.Golitsin “Zilzilalar er bag‘rini bir lahza yorituvchi chiroqqa o‘xshaydi”, deb bejiz ta’kidlamagan. SHubhasiz, zilzilalar qanchalik dahshatli bo‘lmasin, ular zaminimizning ayrim jumboqlarini echishga, ilm-fan ravnaqiga katta hissa qo‘shadi. Binobarin, zilzilani xavfsiz hayot kechirishimizda, ulardan keladigan zararni kamaytirish bo‘yicha doimo hushyorlikka chorlovchi tabiiy qo‘ng‘iroqlar deb qarash mumkin. Zilzila to‘g‘risida kengroq ma’lumotlar berar ekanmiz, uning kuchi qanday aniqlanadi, o‘lchash ishlari nimaga asoslangan, degan savollarga javob berishga harakat qilamiz.
XV1-XVP asrlardan boshlab zilzila kuchini o‘lchash uchun turli usullardan foydalanib kelingan. Hozirgi vaqtgacha ko‘pgina mamlakatlarda olimlar tomonidan ellikdan ortiq seysmik shkalalar taklif etilgan. Ulardan eng ko‘p tarqalganlari va ko‘pchilik mutaxassislarga ma’qul bo‘lgani uchta bo‘lib, birinchisi 1917 yilda Xalkaro seysmik assotsiatsiya tomonidan qabul qilingan 12 balli Merkalli-Kankani-Ziberg shkalasi hisoblanadi va undan hozirgacha bir qancha Evropa davlatlarida foydalanib kelinmoqda. Ikkinchisi, 1931 yilda AQSH tadqiqotchilaridan Vud va Nyumanlar Merkalli shkalasiga bir oz o‘gartirishlar kiritib, mukammallashtirgan 12 balli MM shkalasi qisoblanadi. Uchinchisi Rossiyadagi (Sobiq Ittifoq davrida) Er fizikasi institutida proffessor S.V.Medvedev tomonidan ishlab chiqilgan 10 balli GOST-6249-52 shkaladir.
1964 yili mavjud seysmik shkalalar boshqa mamlakatlarning olimlari bilan birga qayta ko‘rib chiqilishi natijasida Xalqaro seysmik shkala ishlab chiqilgan. Xususan, bu ishda S.V.Medvedev (Rossiya), V.SHponxoyer (Yena, Olmoniya) va V.Karnik (Praga, CHexiya)larning xizmatlari katta. YUNESKOning 1964 yili Parijda o‘tkazilgan Xalqaro yig‘ilishida seysmologiya va seysmik bardoshli qurilish bo‘limida mazkur shkala foydalanishga tavsiya ztilgan.
Zilzila kuchinn aniqlash shkalasi (ballarda).
I. Sezilmaydigan zilzilalar. Er tebranishining kuchi insonlar sezadigan darajaga etmaydi. Uni faqat tebranishni qayd qiluvchi maxsus asboblar - seysmograflar yordamida qayd qilish mumkin.
P. Zo‘rg‘a seziluvchi zilzilalar. Zilzila kuchini binoning ichida harakatsiz holatda bo‘lgan, ayniqsa yuqori qavatlarda bo‘lgan ayrim insonlar sezishi mumkin.
III. Erning kuchsiz tebranishi. Zilzilani bino ichida bo‘lgan insonlarning ayrimlari, ochiq joyda bo‘lganlardan faqat tinch holatda turganlari sezadi. Tebranish go‘yo ma’lum masofadan yuk mashinasi o‘tgandek tuyuladi. Sinchkov kuzatuvchi osma holatda bo‘lgan buyumlarning engil tebranishini ilg‘ab oladi, binolarning yuqori qavatlarida tebranish nisbatai kuchliroq bo‘ladi.
IV. Sezilarli tebranish. Bino ichida bo‘lgan insonlarning aksariyat qismi, ochiq joydagilarning ozchiligi sezadi. Ba’zan uyqudagilar ham uyg‘onadi. Uy derazalari, eshiklar, idishlar engil zirillaydi. Osma holatda bo‘lgan anjomlar tebranadi. Idishlardagi suyuqliklarda chayqalish paydo bo‘ladi. To‘xtab turgan avtotransportdagilar ham zilzilani sezishi mumkin.
V. Uyg‘onib ketish. Zilzilani bino ichidagi insonlarning hammasi sezadi. Uyqudagilarning aksariyat qismi ko‘rquv aralash uyg‘onadi. Ayrimlar zudlik bilan ko‘chaga otiladi. Hayvonlar bezovta bo‘ladi. Osma soatlar to‘xtab koladi. Mustahkam asosga ega bo‘lmagan ayrim buyumlar yiqiladi yoki suriladi. YAxshi mahkamlanmagan eshik va derazalar ochilib-yopiladi. Idishlardagi suyuqliklar kuchli chayqaladi, qisman to‘kiladi.
VI. Qurquv bosish. Zilzilani bino ichidagi va ochik joydagi insonlarning hammasi sezadi. Ko‘pchilikni qo‘rquv bosadi va uydan tashqariga qochib chiqishadi. Harakatdagilar muvozanatini yo‘qotadi. Hayvonlarda bezovtalik kuchayadi. Ba’zan shisha buyumlar sinishi mumkin, javondagi kitoblar tushib ketadi. Og‘ir mebellar suriladi.
VII. Binolar shikastlanadi. Ko‘pchilik insonlarda qattiq qo‘rquv paydo bo‘ladi. Avtomobil boshqarayotganlar ham sezadi. Tepalik va tog‘ oldi zonalarida ko‘chki, o‘pirilish bo‘ladi. Suv yuzida to‘lqinlar paydo bo‘lib loyqalanadi. Quduq suvlari sathi, mikdori o‘zgarishi kuzatiladi. Er osti suvlari sizib chiqish hollari bo‘ladi.
VIII. Binolarning kuchli shikastlanishi. Insonlarni qo‘rquv va sarosima bosadi. Daraxt shoxlari sinadi, tuprokda bir necha santimetrli darzliklar paydo bo‘ladi. YAngi suv havzalari paydo bo‘ladi. Quvurlar payvandlangan joylaridan uzilib ketadi. Haykallar va yodgorliklar joyidan siljiydi. Er osti suvi harakati keskin o‘zgaradi. YAngi buloqlar paydo bo‘ladi.
IX.Binolarning batamoi shikastlanishi. Aholining hammasini vahima bosadi. Hayvonlar kuchli ovoz chiqarib, betartib harakat kiladi. Er osti quvurlari uziladi, temir yo‘llar qiyshayadi, suv inshootlari shikastlanadi. Tuproqda 10 sm. gacha darzliklar paydo bo‘ladi. Qoyalar qulaydi, ko‘chkilar yuzaga keladi. Haykallar, ustunlar yiqiladi.
X. Inshootlarning batamom buzilishi. Suv omborlari, to‘g‘onlar, ko‘priklarda buzilish bo‘ladi. Er yuzasi yoriladi, to‘lqinsimon past-balandliklar paydo bo‘ladi. Er osti inshootlari buziladi. Qoyalarda tosh ko‘chishi yuzaga keladi. Kanal, ko‘l va daryolarda suvlar kuchli chayqaladi, yangi suv havzalari paydo bo‘ladi.
XI. Talafot. Puxta qurilgan inshootlar: ko‘priklar, uylar, to‘g‘onlar, temir yo‘llar jiddiy shikastlanadi. Er yuzasida keng yoriqlar, uzilish, siljish kabi deformatsiyalanish kuzatiladi. Tog‘ oldi zonalarida kuchli ko‘chkilar yuzaga keladi.
XP. Er relefinnng o‘zgarishi. Barcha er usti va osti inshootlari to‘liq shikastlanadi. YOriqlar paydo bo‘lib, relef butkul o‘zgaradi. Daryo o‘zanlari o‘zgaradi. Yirik tog‘ ko‘chkilari bo‘ladi. YAngi ko‘llar paydo bo‘ladi.
Qayd qilingan 12 balli shkala mutloq shkala bo‘lmasdan keyingi izlanishlar davomida takomillashtirilib borilmoqda. Har bir tebranishda turmush sharoitida kuzatish mumkin bo‘lgan ayrim xususiyatlargagina to‘xtalib o‘tdik.
SHu o‘rinda kitobxonlarda shubha tug‘dirmaslik uchun yana bitta shkala to‘g‘risida ma’lumot berishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Odatda 5 yoki 6 magntudali kuchlanishda bo‘ldi, degan ma’lumotni eshitib kolamiz.
Xo‘sh, Rixter shkalasi nima?
Bu seysmik energiyaning o‘lchov birligiga asoslangan shkala bo‘lib, zilzila gipotsentrida seysmik to‘lqin sifatida nurlangan energiyani o‘lchaydi. O‘lchov birligi qilib magnituda qabul qilingan. Zilzila: kuchlanishi esa 12 balli bo‘lib, shu energiya tufayli hosil bo‘ladi va er yuzasi bo‘yicha har xil kuchlanishda (ballda) tarqaladi. Har ikkala shkalani o‘zaro solishtirib ko‘radigan bo‘lsak, quyidagi munosabat ko‘rinishidagi jadvalga ega bo‘lamiz:
Rixter jadvali bo‘yicha er qimirlashning qisqacha xarakteristikasi.
Ball
|
Zilzila kuchi
|
Qiskacha xarakteristikasi
|
1
|
Er yuza qobig‘ida silkinish
|
Faqat seysmik asboblar bilan aniqlanadi
|
2
|
Kuchsiz silkinish
|
Seysmik asboblar bilan aniqlanadi. Tinch turgan odamlar sezadi.
|
3
|
Kuchsiz zilzila
|
Odamlar sezadilar.
|
4
|
O‘rtacha kuchli zilzila.
|
Deraza romlar titraydi, eshik kesakisi g‘irchilaydi
|
5
|
O‘rtachadan kuchliroq
|
Hamma odamlar sezadi, binolar titraydi, uy jihozlari siljib qimirlaydi, devor suvoqlari va oynalar darz ketishi mumkin
|
6
|
Kuchli zilzila.
|
Devordagi jihozlar tushib ketadi, suvoqlar va oynalar sinadi.
|
7
|
O‘ta kuchli zilzila
|
Suvoq, devorlar yorilib, engil qurilgan uylar qulaydi.
|
8
|
Vayron qiluvchi zilzila
|
Uylar vayron bo‘lib buzuladi, ko‘chkilar paydo bo‘ladi.
|
9
|
O‘ta vayron qiluvchi zilzila
|
Katta binolar, ko‘priklar buzilib, ketadi.
Bbbbbuzilib buzilib yullar
|
10
|
Yo‘q qilib yuboruvchi
|
Katta binolar, temir yullar buziladi, erda yorilish paydo bo‘ladi.
|
| 