Selekciya rawajlaniwining tarixida tórt bosqichni ajratish mumkin: oddiy selekciya, halq selekciyasi, sanoat selekciyasi va ilmiy selekciya

Download 80,07 Kb.
bet	3/15
Sana	03.12.2023
Hajmi	80,07 Kb.
	#110234

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

Bog'liq
1 (8)

3. Selekciya rawajlaniwining tarixida tórt bosqichni ajratish mumkin: oddiy selekciya, halq selekciyasi, sanoat selekciyasi va ilmiy selekciya.
Oddiy yamasa jón selekciya. İnson ósimliklarni ekib etishti-rishga kirishgach, eng yaxshi xillarini jasalma ravishda tan`lap olib saqlaydigan va kópaytiradigan bóldi. Shu tariqa oddiy yamasa jón selekciya júzege keldi, oniń bir necha ming jillarni óz ichiga oladigan tarixi bor. Qadimgi zamon selekciyachilari miyweli eginler sabzavot va poliz eginlerining ajoyib navla-rini jaratqan.
Halq selekciyasi. Dexqonchilik rivojlanib, insoniyat madaniyati ósishi bilan ekiladigan turli xil ósimliklar tuwrisidagi tushunchalar ham kengayib, jasalma tanlash usul-amallari takomillashib bordi. Olinadigan mahsulotning muǵdari va sifa-tiga qarap muntazam ravishda tanlash ishlarini olib borish sabza-vot, poliz va basqa eginlerinng talaygina jaydari, ya`ni mahalliy navlari yaratilishiga olib keldi. Halq selekciyasi kóp asrli davrni óz ichiga oladi, lekin u tóla ravishda bayon etilgan emas.
Dunyoning qadimiy dehqonchilik mintaqalarida xalq selek-cionerlari tomonidan miywe ósimliklarining juda kóp navlari olindi. Ásirese Órta Osiyo, Kavkaz orti, Rossiya va Evropaning ba`zi mámleketlarida miywe ósimliklari selekcionerlari katta yutuqlarga erishdi. Har bir iqlim sharayati ushin soǵan moslashgan navlar yaratilib, ular umumiy nom bilan «mahalliy navlar» deb atala boshladi.
Xalq selekcionerlari tomonidan alinǵan sortlardiń ba`-zilari bir necha yuz yil davomida ekib kelinmoqda. Órikning Kórsodiq, Djaukazak, Moxtobi, Mirsanjali, Xurmoyi, Subxoni; olxórining Qora olu, Kók sulton; gilosning Qora gilos, Sovri surxoni; behining Non behi, Turush; olmaning Oq olma, Qizil olma, Charxiy; nokning Dilafruz, Kuzgi nashvati, Kadu nok, Kulola; anorning Achchiq dona, Oq dona, Qozoqi anor, Qizil anor; anjirning Qora anjir, Sariq anjir navlari hozir óz qiymatini yóqotgani yóq.
Sanoat selekciyasi. Kapitalizm jadallik bilan rivojla-nib, selekciya amaliyotiga ham ta`sir ótkazib borgan davrda - XVIII asrning boshlarida selekciya firmalari va yirik selekciya-tuqimshilik korxanalari paydo bóladi.
İlmiy selekciya. Bunga XIXasrning ekinshi yarmida asos salinǵan. İlmiy selekciyaning rawajlaniwida Ch.Darvin (1809-1882) ya`ni oniń organik dunyo evolyuciyasi tuwrisida aldingga surgan ta`limoti selekciyaga ilmiy asos berdi va oniń poyde-vori bólib qoldi. Gregor Mendel` (1822-1884) changlantirish tajribalariga asoslanib, irsiyat qonunlarini ta`riflab berdi, belgilarning ajralish hodisasi va boniń muǵdariy qonuniyat-larini aniqladi, turli belgilarning ahamiyati bir-xil emasligini isbotlab berdi, recessiv va dominant belgilar tuwrisidagi tushunchalarni kiritdi. Selekciya ilmiga G.de Friz (Gollandiya), K.Korenne (Franciya) va E.Chermak(Avstriya) lar katta xissa qóshdilar.
İngliz olimi T.E.Nayt (1759-1838) jasalma shaǵilistiriw usilini qóllab olma, nok, olxóri va qulupnayning taza nav-larini aliwǵa erishdi.
XIX asr órtalarida darvinizmniig paydo bólishi miywe eginleri selekciyasi rawajlaniwida katta rol` óynadi. Ch.Darvinning (1809-1882) evolyucion ta`limoti taza navlar yaratish ushin ilmiy asos bóldi. Ch.Darvin ta`limotiga asoslanib miywe eginleri selekciyasida amerika selekcioner olimi L.Berbank (1849-1926) katta yutuqlarga erishdi.
Genetika va biologiyaning basqa sohalaridagi ijobiy il-miy izlanishlar, ásirese ósimliklar sistematikasi, botanika va citologiya yutuqlari hamda mikroskopik texnikaning rivoj-lanishi XX asr boshida ósimliklar selekciyasini yuqori bos-qichga - «ilmiy selekciya» davriga kótardi. Bunda selekciya jarayonini ilmiy asosda basqarish, shonińdek oniń biologiya va awil xojaliq fanlari yutuqlari bilan tóla bog’liqligi namoyon bóldi.

Download 80,07 Kb.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

Download 80,07 Kb.