Bu yerda ikki holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari
mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek
ustqurma bilan ham har doim o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o‘ziga xos
ishlab chiqarish munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos keluvchi ishlab
chiqarish usulini belgilab beradi.
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashinib turgan
qator ishlab chiqarish
usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ajralib turadi.
Ishlab chiqarish usullari almashinishining klassik namunasi Yevropada namoyish qilingan
deb hisoblanadi. Yevropa hududida bir-biri bilan almashinib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va
kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit’alarga kelganda esa, bu yerda
kapitalizmgacha bo‘lgan davrda mana shu marralarning hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo,
Afrika, Avstraliyada Yevropa mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha
ishlab chiqarish usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi.
Bu usulning shakllanishida
mamlakatlarning katta turkumiga xos bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
munosabatlarining sug‘orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va
davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan bog‘liq sifat xususiyatlari aks etadi.
Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni
sivilizatsiyaning tarixiy rivojlanish tiplari natijasi
sifatida o‘rganish ham muhim o‘rin tutadi.
«Sivilizatsiya» so‘zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma’nolarni anglatadi. Bu
tushuncha fanga fransuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt – ikki asr oldin kiritilgan
bo‘lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo‘lgan jamiyatlarni tavsiflash uchun qo‘llanilgan. Umuman
olganda sivilizatsiya rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning
oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi.
Jamiyat taraqqiyotini sivilizatsiya nuqtai-nazaridan o‘rganishda sivilizatsiyalarning
almashuvi nazariyasi muhim o‘rin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat
sivilizatsiyani ajratib ko‘rsatadilar:
davomiylik muddati 30-35 asrni o‘z ichiga olgan
neolit davri;
davomiylik muddati 20-23 asrni o‘z ichiga olgan sharqiy quldorlik davri (bronza asri);
davomiylik muddati 12-13 asrni o‘z ichiga olgan antik davr (temir asri);
davomiylik muddati 7 asrni o‘z ichiga olgan erta feodal davri;
davomiylik muddati 4,5 asrni o‘z ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr;
davomiylik muddati 2,5 asrni o‘z ichiga olgan industrial davri;
davomiylik muddati 1,3 asrni o‘z ichiga olgan yuqori industrlashish davri.
Bu qayd qilingan bosqichlardan ko‘rinib turibdiki, ushbu nazariyada
turli qarashlar va
yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo‘l qo‘yilib, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning
aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas.
Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga
texnologik yondashuv ham ma’lum bir oqim xisoblanadi.
Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar ko‘lami va tavsifini
yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab chiqarishning turli texnologik usullarini tahlil etish,
mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur
deb hisoblaydilar.
