Shunday ekan,
mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish,
tasarruf etish va o‘zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka
egalik qilish mulkning egasi qo‘lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan
moddiy boyliklarni o‘zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik
qilish uning egasi
ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo‘lida
bo‘ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan
foydalanish –
bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo‘llanilishidir. Mol-
mulkni
o‘zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun
ishlatilishini bildiradi. Mulkni
tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir.
U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro‘y beradi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish,
foydalanish, o‘zlashtirish va tasarruf etish)
belgilab bersada, bu munosabatlar tavsifi nafaqat
alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o‘zida
ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o‘zaro bog‘liq
va bir-birini taqozo
qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu
birlikda, yuqorida ko‘rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi.
Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqarilmasa, ya’ni o‘zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda
foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy»
kategoriya sifatida
qoladi.
Mulkchilik xo‘jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan
ro‘yobga chiqariladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat
bo‘ysinuvchi rol o‘ynamaydi. Bu shunda ko‘rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum
huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi,
ishlab
chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli
mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy
munosabatlarning aniqlashtirilgan ko‘rinishi hisoblanadi.
Xuquqiy
normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish
zarurati bilan bog‘liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida
mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. Bu rol shunda ko‘rinadiki,
tovar xo‘jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan,
ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari)
mulkdorga aylanish
imkoniyati paydo bo‘ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va
yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini,
ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo‘riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan
mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi.
Mulkchilik munosabatlari uning obyektlari va subyektlari bo‘lishini shart qilib qo‘yadi.
Mulkka aylangan barcha boylik turlari
mulkchilik obyektlaridir. Mulk obyekti bo‘lib, inson
yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat
qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk obyektida asosiy bo‘g‘in - bu ishlab
chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo‘lsa, ishlab
chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo‘ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining
umumlashish darajasi turli xil, ya’ni ishlab
chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi turli darajada va turli shakllarda
amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk subyektlari vujudga keladi.
Mulk subyekti
jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqeiga ega bo‘lgan, mulk obyektini o‘zlashtirishda
qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo‘lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa
ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo‘ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik subyekti
bo‘lib chiqadi.
Mulk obyektlari va subyektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini yanada
yaqqolroq tushunish mumkin.
Mulkchilik munosabatlari – bu mulk obyektini o‘zlashtirish
bo‘yicha mulk subyektlari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali
ifodalash mumkin:
