44
Shu sababli sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish strukturasini sanoat
chiqindilari, ayniqsa yoqilg‘i tarkibli xomashyolardan olinadigan agloporit, shlakli
pemza va boshqa to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish orqali yaxshilash mumkin.
Sanoat chiqindilaridan unumli foydalanishda quyidagilarga erishiladi: sanoat
chiqindilaridan foydalanmaslik ularni tashlash, chuqurlarga ko‘mishda katta
xarajatlarga olib keladi; maxsus chuqurlarga ko‘mishda atrof muhitga zarar
yetkaziladi; to‘ldiruvchilar olishda tabiiy xomashyo zahirasi chegaralangan; yangi
konlarni o‘zlashtirish qo‘shimcha
sarf-xarajatlarni talab etadi; sanoat chiqindilari
tabiiy xomashyoga nisbatan arzon; ko‘pincha ularni minimal qayta ishlash orqali
to‘ldiruvchi olish mumkin; sanoat chiqindilari bazasida olinadigan g‘ovak
to‘ldiruvchilar iqtisodiy samarali hisoblanadi.
Barcha sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ichida eng arzoni bu shlakli pemza
hisoblanadi. O‘rtacha uning tannarxi keramzit tannarxiga nisbatan 5
marta kam
bo‘ladi.
Shlakli pemza olishda qizib turgan suyuq holatdagi domna pechlari shlaklari
ishlatiladi. Natijada asosiy metallurgiya mahsuloti - cho‘yan va po‘latning tannarxi
arzonlashadi.
Gilli jinslardan olinadigan agloporit uchun xomashyoni qazib olish va
keltirishdagi sarf xarajatlar mahsulot tannarxining 20% ni tashkil etadi.
Qo‘llanadigan ko‘mir ham taxminan shunchani tashkil qiladi. Shu sababli agloporit
ishlab chiqarishda xomashyo sifatida yoqilg‘i tarkibli sanoat chiqindilari (ko‘mir
qazib olish va boyitish, issiqlik elektrostansiya kullari) dan foydalanish
to‘ldiruvchi tannarxini pasaytiradi va agloporit ishlab chiqarish va ishlatishda
texnik-iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.
Barcha to‘ldiruvchilarning sifatini yaxshilash va
turli betonlarda ratsional
qo‘llash orqali beton va temir-beton konstruksiyalar tannarxi pasayadi va sifatini
oshirishga erishiladi.
Issiqlikni izolyasiya qiluvchi devorbop panellar, monolit devorlar va har xil
yuk ko‘taruvchi konstruksiyalar tayyorlashda yengil g‘ovak to‘ldiruvchilarni
ishlatib samarali yengil betonlar olish imkonini beradi.
Og‘ir to‘ldiruvchilarni yengil to‘ldiruvchilarga almashtirish natijasida
betonning xususiyatlarini kerakli darajada o‘zgartirish, zichligini kamaytirish,
issiqlik o‘tkazuvchanligi va boshqalarni yaxshilash mumkin.
Shuningdek ayrim
g‘ovak to‘ldiruvchilarning yetarli mustahkamligi asosida yuqori mustahkamlikdagi
konstruksion yengil betonlar tayyorlanadi[4].
Respublikamizda tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar zahirasi chegaralanganligi
sababli sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar olishga ehtiyoj seziladi. Shu sababli
O‘zbekistonning turli rayonlarida sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar(keramzit, agloporit
va boshqa) ishlab chiqaruvchi korxonalar qurilgan. Sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilarni
ishlab chiqarish korxonalari xomashyo (mahalliy xomashyodan foydalanish) bor
joylarda
va unga talab bo‘lgan rayonlarda quriladi. Sun'iy g‘ovak
to‘ldiruvchilarning tannarxi tabiiy to‘ldiruvchilarga nisbatan yuqori, lekin chetdan
keltiriladigan
to‘ldiruvchilarga
nisbatan
arzonroqdir.
Sun'iy
g‘ovak
45
to‘ldiruvchilarning yuqori sifati va samaradorligi sababli betonlar olishda keng
qo‘llaniladi.
Keramzit qumi turli donadorlik tarkibiga ega gilli jinslarni kuydirishda
ko‘pchishidan olinadi. Kuydirishni jadallashtirish uchun mayda donadorli
fraksiyaga issiqlik ishlovi qaynovchi qatlamda bajariladi. Xomashyo turidan kelib
chiqib, uni tayyorlashning yarim quruq yoki plastik usuli qo‘llaniladi.
Yarim quruq usulida xomashyo uvoqlari zanjirli
pardali quritish barabanida
jinslarni quritish va bolg‘ali maydalagichda tuyish, so‘ngra 5 mm ko‘zli elakdan
o‘tkazib olinadi.
Plastik usulida granulalarni tayyorlash keramzit shag‘ali kabi amalga
oshiriladi. Olingan granulalar 10-12% namlikgacha quritiladi, maydalanadi va
5mm ko‘zli elakdan o‘tkaziladi.
Keramzitbeton asosida buyum ishlab chiqarishda faqat keramzit shag‘ali emas,
balki mayda g‘ovak to‘ldiruvchi-keramzit qumi ham zarurdir.
Keramzit qumini
aylanma pechda ishlab chiqarish yaxshi samara bermaydi. Keramzit shag‘ali ishlab
chiqarishda issiqlik ishlov berish jarayonida bo‘laklarning buzilishida qumli
fraksiya chiqadi, biroq bu donalar nisbatan og‘ir bo‘lib, gilli xomashyoning mayda
bo‘laklari amalda ko‘pchimaydi, ya'ni gilning piroplastik xolatga o‘tishigacha gaz
ajralishi erta boshlanadi. Bundan tashqari yuqori harorat zonasida mayda donalar
yirik donalarga nisbatan tezroq qiziydi, natijada ular erib shag‘al donalariga
yopishib qolish ehtimoli oshadi.
Keramzit shag‘ali ishlab chiqarish korxonalarida keramzit qumi valkli
maydalagichda keramzit shag‘alini maydalashdan olinadi.
Bunday maydalab olingan keramzit qumining tannarxi
maydalash ishlaridagi
qo‘shimcha sarflar hisobiga ortadi, bunda olinadigan qum maydalangan shag‘al
hajmiga nisbatan kam bo‘ladi.
Qumning chiqish koeffitsienti 0,4-0,7 ni tashkil etib, o‘rtacha 1m
3
keramzit
shag‘alini maydalashda 0,5 m
3
keramzit qumi olinadi. Bu holatda qumning uyma
zichligi ikki barobar oshadi.
Hozirgi vaqtda keramzit qumi olishning eng samarali texnologiyasi bu
qaynovchi qatlam pechida kuydirish hisoblanadi. Vertikal pechga quritilgan
gillarni maydalash natijasida yoki plastik usulda maxsus tayyorlanib so‘ngra
quritilgan yirikligi 3 yoki 5 mm gacha bo‘lgan gilli donalar solinadi.
Pech (7.1-rasm) ikkita zonadan iborat: issitish va kuydirish zonalari bo‘lib, ular
bir-biridan pardevor bilan ajratilgan. Pechning pastki panjarali qismi bo‘ylab
bosim ostida havo va gaz ko‘rinishidagi yoqilg‘i uzatiladi. Ma'lum tezlikdagi
gazlarni uzatishda gilli donalar bo‘sh qavati qaynash holatiga o‘tadi. Gaz
ko‘rinishidagi yoqilg‘i bevosita qaynovchi qatlamda yonadi. Qaynovchi qatlamda
issiqlik almashuvini boshqarish orqali material tez va bir tekis qiziydi. Gil
bo‘laklari o‘rtacha 1,5 minut kuydiriladi va ko‘pchiydi.
