To’ldiruvchilarning tarkibi
To’ldiruvchi donalari tarkibini tashkil etuvchi moddalar amorf yoki kristall,
shu bilan birga g‘ovak yoki zich strukturani tashkil etadi. Umumiy turda ikkita
turli strukturani ko’rib chiqamiz. Materiallarning amorf strukturasi izotrop holati
bilan aniqlanadi, yani bunday materiallarning xususiyatlari barcha yo‘nalishlarda
bir xil bo‘ladi.
Bu ijobiy faktor hisoblanadi, yani beton texnologiyasida to‘ldiruvchilar
donalarini to’g‘ri joylashtirish va boshqarish qiyin kechadi. Kristallar anizatrob
xisoblanib, temperaturaviy deformatsiyaning taqsimlanishidan va boshqa
ta'sirlardan yuzaga keladi. Agar kristallar to‘ldiruvchi donalariga nisbatan kichik
va material buyicha tartibsiz joylashgan bo‘lsa, bunday to‘ldiruvchi donasini
izatrop deyiladi.
Shu sababli kristall tosh jinslar asosidagi to’ldiruvchilar uchun mayda
donadorlik katta ahammiyatga ega. G‘ovak materiallar izatrop va anizatrop bo’lishi
mumkin. Anizatrop g‘ovak materiallarga yog‘och kiradi. Uning strukturasi–tolali
bo‘lib, materialning xususiyati tolaning bo’ylama va ko’ndalang o‘lchamlariga,
joylashish tartibiga bog‘liq.
Izatrop materiallarning ikki xil strukturasini ko’rib o’tamiz:
yacheykali va donali.
1. Yacheykali struktura bu, qattiq materialning umumiy muhitida g‘ovaklar
butun hajm bo’yicha alohida yopiq (shartli yopiq) yacheykalar holatida (rasm-2.2,a
)uchraydi.
2.Donali struktura bu, qattiq material donalarining o’zaro yelimlangan
(rasm-2.2,b) ko‘rinishidir.
Tabiiy pemza, keramzit, agloporit, termolit, azerit va boshqa sun'iy g‘ovak
to‘ldiruvchilar yacheykali strukturaga ega. G‘ovak ohaktosh asosidagi shag‘al,
chig‘anoqlar, tuflar donali strukturaga ega.
To‘ldiruvchilarning mustahkamligi
To‘ldiruvchilar tog‘ jinslarini maydalash orqali olinsa, u holda shu tog‘
jinsining mustahkamligi aniqlanadi. Buning uchun tosh kesuvchi stanokda diametri
va balandligi 40-50 mm o‘lchamdagi silindr yoki kub shaklidagi namuna
tayyorlanadi. Namunalarni suvga solib, ma'lum vaqtdan so‘ng suvdan chiqariladi
va gidravlik pressda siqilishda mustahkamlik chegarasi (MPa) aniqlanadi:
А
Р
ск
, (12)
bu yerda:
R-pressning buzuvchi kuchi, mN
97
A-namunaning ko‘ndalang yuzasi, m
2
Biroq hamma vaqt ham bunday sinovni o‘tkazib bo‘lmaydi. Ko‘p hollarda
zaruriy tog‘ jinslari yoki xom ashyo materiallar yirik g‘ovaklari, yoriqlari ta'sirida
kuchsizlanadi. Bunday tog‘ jinslaridan olinadigan chaqiq tosh yetarli mustahkam
bo‘lishi mumkin, ya'ni maydalanish jarayonida kuchsizlantiruvchi defektlardan
xalos bo‘ladi. Natijada bunday tog‘ jinsi asosidagi standart namunani sinashda
shag‘alning haqiqiy sifatini ifodalovchi natija olib bo‘lmaydi va mustahkamligi
pasayadi.
Shundan so‘ng maydalangan namuna silindrdan olinib tarozida tortiladi,
keyin sinalyotgan eng kichik o‘lchamdagi to‘ldiruvchi fraksiyasidan 4 marta kichik
(0,25D
naim
) ko‘zli elakdan o‘tkaziladi; 5-10mm li fraksiyalar uchun 1,25mm li
ko‘zli elak; 10-20mm li fraksiyalar uchun 2,5mm li ko‘zli elak; 20-40mm li
fraksiyalar uchun 5mm li ko‘zli elak qo‘llaniladi. To‘ldiruvchi namunasidan
maydalangan donalar chiqarib tashlanadi, so‘ngra elakdagi qoldiq tarozida
tortiladi.
Maydalash ko‘rsatkichi(%):
%
100
1
m
m
m
Д
р
, (13)
bu yerda, m – sinalayotgan barcha namunalar massasi, g
m
1
– tajribadan so‘ng nazorat elakda qolgan qoldiq massasi, g
So‘ngra gidravlik press yordamida to‘ldiruvchi namunasi siqiluvchi kuch
ta'sirida puanson 20mm pastga tushguncha (silindrning yuqori nishondan
hisoblaganda) eziladi va press manometri ko‘rsatkichi yozib olinadi. Shu tartibda,
to‘ldiruvchi namunasining 1/5 qismi hajmi ezilishi uchun ketgan kuch aniqlanadi.
Silindrda ezilishdagi mustahkamlik chegarasi (MPa) quyidagi formula
bo‘yicha aniqlanadi:
А
Р
тўл
.
, (14)
bu yerda, R – Puanson yuqori nishongacha ezishdagi kuch, mN
A – silindr ko‘ndalang kesimi yuzasi, A = 0,0177m
2
To‘ldiruvchining mustahkamligi uning zichligi va strukturasiga bevosita
bog‘liq. Shu sababli agar namunaning zichligi 10% ga oshsa, u holda uning
mustahkamligi 21% ga ortadi (1,10
2
=1,21).
Tog‘ jinslarini o‘rganish jarayonida va bir qancha ilmiy izlanishlar asosida
S.M.Itskovich to‘ldiruvchilar mustahkamligi (R)ni hisoblashda quyidagi
formuladan foydalanishni taklif etdi:
n
R
R
)
(
1
1
, (15)
bu yerda, R
1
– zichligi –ρ
1
ga teng bo‘lgan materialning amaliy o‘rnatilgan
mustahkamlik chegarasi.
ρ- material (dona) zichligi, R mustahkamlikka mos keluvchi.
n- material strukturasiga bog‘liq daraja ko‘rsatkichi.
98
Bundan kelib chiqib, to‘ldiruvchilar mustahkamligi uning zichligiga to‘g‘ri
proporsionaldir. n- daraja ko‘rsatkichi to‘ldiruvchilar uchun n= 3 - 6 ni tashkil
etadi (o‘rtacha 4 ga teng).
|
