97
A-namunaning ko‘ndalang yuzasi, m
2
Biroq hamma vaqt ham bunday sinovni o‘tkazib bo‘lmaydi. Ko‘p
hollarda
zaruriy tog‘ jinslari yoki xom ashyo materiallar yirik g‘ovaklari, yoriqlari ta'sirida
kuchsizlanadi. Bunday tog‘ jinslaridan olinadigan chaqiq tosh yetarli mustahkam
bo‘lishi mumkin, ya'ni maydalanish jarayonida kuchsizlantiruvchi defektlardan
xalos bo‘ladi. Natijada bunday tog‘ jinsi asosidagi standart namunani sinashda
shag‘alning haqiqiy sifatini ifodalovchi natija olib bo‘lmaydi
va mustahkamligi
pasayadi.
Shundan so‘ng maydalangan namuna silindrdan olinib tarozida tortiladi,
keyin sinalyotgan eng kichik o‘lchamdagi to‘ldiruvchi fraksiyasidan 4 marta kichik
(0,25D
naim
) ko‘zli elakdan o‘tkaziladi; 5-10mm li fraksiyalar uchun 1,25mm li
ko‘zli elak; 10-20mm li fraksiyalar uchun 2,5mm li ko‘zli elak; 20-40mm li
fraksiyalar uchun 5mm li ko‘zli elak qo‘llaniladi. To‘ldiruvchi namunasidan
maydalangan donalar chiqarib tashlanadi, so‘ngra
elakdagi qoldiq tarozida
tortiladi.
Maydalash ko‘rsatkichi(%):
%
100
1
m
m
m
Д
р
, (13)
bu yerda, m – sinalayotgan barcha namunalar massasi, g
m
1
– tajribadan so‘ng nazorat elakda qolgan qoldiq massasi, g
So‘ngra gidravlik press yordamida to‘ldiruvchi namunasi siqiluvchi kuch
ta'sirida puanson 20mm pastga tushguncha (silindrning yuqori nishondan
hisoblaganda) eziladi va press manometri ko‘rsatkichi yozib olinadi. Shu tartibda,
to‘ldiruvchi namunasining 1/5 qismi hajmi ezilishi uchun ketgan kuch aniqlanadi.
Silindrda ezilishdagi mustahkamlik chegarasi (MPa)
quyidagi formula
bo‘yicha aniqlanadi:
А
Р
тўл
.
, (14)
bu yerda,
R – Puanson yuqori nishongacha ezishdagi kuch, mN
A – silindr ko‘ndalang kesimi yuzasi,
A = 0,0177m
2
To‘ldiruvchining mustahkamligi uning zichligi va strukturasiga bevosita
bog‘liq. Shu sababli agar namunaning zichligi 10% ga oshsa,
u holda uning
mustahkamligi 21% ga ortadi (1,10
2
=1,21).
Tog‘ jinslarini o‘rganish jarayonida va bir qancha ilmiy izlanishlar asosida
S.M.Itskovich to‘ldiruvchilar mustahkamligi (R)ni hisoblashda quyidagi
formuladan foydalanishni taklif etdi:
n
R
R
)
(
1
1
, (15)
bu yerda,
R
1
– zichligi –
ρ
1
ga teng
bo‘lgan materialning amaliy o‘rnatilgan
mustahkamlik chegarasi.
ρ- material (dona) zichligi,
R mustahkamlikka mos keluvchi.
n- material strukturasiga bog‘liq daraja ko‘rsatkichi.
98
Bundan kelib chiqib, to‘ldiruvchilar mustahkamligi uning zichligiga to‘g‘ri
proporsionaldir.
n- daraja ko‘rsatkichi to‘ldiruvchilar uchun
n= 3 - 6
ni tashkil
etadi (o‘rtacha 4 ga teng).
