100
1-guruh uchun topshiriq
Tabiiy to‘ldiruvchilar va yengil betonning turlari va ularning xususiyatlarini
ochib bering. Tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilarning yengil beton xususiyatiga ta'sirini
izohlab bering.
2-guruh uchun topshiriq
Tabiiy tog‘ jinslari asosida to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish texnologiyasi.
Chaqiq tosh ishlab chiqarish texnologiyasi. Chaqiq toshga qo‘yiladigan texnik
talablar.
3-guruh uchun topshiriq
O‘zbekistonda beton olishda qanday turdagi tabiiy to‘ldiruvchilardan
foydalaniladi. Tabiiy to‘ldiruvchilarni betonda qo‘llash. Tabiiy to‘ldiruvchilarning
beton xususiyatiga ta'siri.
To‘ldiruvchilarni ishlab chiqarishda asosiy xomashyo bazasini zich tabiiy
tog‘ jinslari asosidagi toshlar tashkil etadi. Kelib chiqishi bo‘yicha tog‘
jinslari
uchta sinfga bo‘linadi: otqindi, cho‘kindi va metomorfik.
Otqindi tog‘ jinslari erigan magmaning qotishidan yuzaga keladi. Ularning
tarkibi va xususiyati magmaning qotish sharoitidan kelib chiqadi. Ichki (intruziv)
otqindi jinslar magmaning sekin qotishidan yuzaga keladi va donador-kristal
tarkibga ega bo‘ladi. Tashqi (effuziv) otqindi jinslar magmaning tashqi yuzada
juda tez qotishidan yuzaga keladi, bunda kristallanishi to‘liq sodir bo‘lmaydi va
shishasimon yopiq kristalli tarkibga ega bo‘ladi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra otqindi
tog‘ jinslari bo‘linadi:
1.Nordon (SiO
2
-65% ko‘p)
2.O‘rta (SiO
2
-55-65%)
3. Asosiy (SiO
2
-55% dan kam)
Nordon otqindi tog‘ jinslariga donador kristall tarkibli ichki tog‘
jinsi
granitlar kiradi. Tog‘ jinsini hosil qiluvchi minerallar quyidagilar: dala shpati
(asosan ortoklaz K
2
O·Al
2
O
3
·6SiO
2
)- 70% gacha; kvars (kristall kremnezem-
SiO
2
)–20% dan ko‘p; slyudalar (muskovit, biotit) va boshqalar – 5%gacha.
Granit otqindi tog‘ jinsi sifatida to‘ldiruvchilar olishda eng ko‘p ishlatiladi.
Granitning zichligi 2600-2700 kg/m
3
ni tashkil etadi. Suv shimuvchanligi 0,5% dan
oshmaydi. Siqilishga mustahkamligi 100MPa
dan yuqori, ba'zan 200-250MPa ga
yetadi. Rangi qizg‘ish yoki kulrang.
O‘rta otqindi tog‘ jinslariga ichki jinslar (diorit, sienit) va tashqi (andezit,
traxit) jinslar misol bo‘ladi. Andezit va traxit ishqorlar bilan aktiv bog‘lanadi, shu
sababli ularni sementli betonlarda qo‘llash chegaralangan. Andezit va traxit
kislotaga bardoshli to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi. Diorit va sienit esa granitdan
tarkibida kvars yo‘qligi bilan ajralib turadi. Diorit va sienit tabiatda kam uchraydi.
Diorit to‘q yashil tusga ega, sienit esa yorqin yashil rangga ega. Dioritning
siqilishdagi mustaxkamlik chegarasi 250MPa gacha, sienitniki esa 180MPa gacha
bo‘ladi.
Asosiy otqindi tog‘ jinslariga ichki yuzaga kelgan tog‘
jinslari gabbro va
tashqi bazalt va diabaz kiradi. Bu tog‘ jinslari yuqori mustahkamligi (siqilishga
101
mustaxkamligi – 300-500MPa) va yuqori zichligi (3000 kg/m
3
dan yuqori) bilan
ajralib turadi.
Cho‘kindi tog‘ jinslari mavjud tog‘ jinslarining tabiatda buzilishidan yuzaga
keladi. Ya'ni suv, shamol, harorat o‘zgarishi, kimyoviy va biokimyoviy
yemirilishlar natijasida paydo bo‘ladi. Cho‘kindi tog‘ jinslari asosida qum va
shag‘al yuzaga keladi va ular beton uchun eng arzon to‘ldiruvchilar hisoblanadi.
Kvars qumlar deb tarkibida kvars miqdori 60% dan ko‘p bo‘lgan
qumlarga
aytiladi. Tarkibida 50% gacha dala shpati donalari bo‘lgan qumga kvars-
dalashpati qumi deyiladi.
Ko‘p miqdorda qazib olinadigan qum va shag‘al konlari allyuvial kelib
chiqishga ega. Ular daryo o‘zanlarida hosil bo‘ladi. Shu narsa ma'lumki, oqimning
tezligidan kelib chiqib suv katta yoki kichik tog‘ jinsi donalarini bir joydan
ikkinchi joyga oqizishi mumkin. Shu sababli suv oqimi qum va shag‘alni bir joyga
yig‘ishi bilan bir qatorda uni yuvadi va navlarga ajratadi.
Shamol ta'sirida (cho‘l shamoli) vujudga keladigan Eoll (barxan) qumlarni
betonlarda qo‘llash chegaralangan. Chunki bu qumlar juda mayda bo‘lib, donalari
o‘ta
silliq yuzaga ega, bu esa ularning sement toshida birikishini yomonlashtiradi.
To‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda asosiy o‘rinni karbonatli cho‘kindi jinslar-
ohaktosh va dolomitlar egallaydi. Ohaktoshlarning asosiy mineral tashkil
qiluvchisi bu kalsit SaSO
3
hisoblanadi. Kristall ohaktoshlarning zichligi-2700
kg/m
3
va siqilishga mustahkamligi 200 MPa gacha bo‘ladi.
Ohaktoshlar portlandsement toshidagi ishqorli muhitga chidamli bo‘lib,
betonda u bilan yaxshi bog‘lanadi va u och kulrang yoki sariq ranga ega.
Dolomitning asosiy mineral tashkil etuvchisi esa SaSO
3
· MgSO
3
. Bu tog‘
jinsi xam o‘ta zich va mustahkam bo‘lishi mumkin.
Metamorfik tog‘ jinslari otqindi yoki cho‘kindi tog‘ jinslarining yerning
chuqur qismida yuqori bosim va xarorat ta'sirida o‘zgarishidan yuzaga keladi.
Metamorfik tog‘ jinslaridan to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda gneyslar ishlatiladi.
Gneyslar granitdan qavatma qavat joylashuvi bilan farq qiladi. Marmarlar esa
ohaktoshlarning perekristallizatsiyasi jarayonida yuzaga keladi, kalsit kristallaridan
iborat bo‘ladi. Mustahkamlik chegarasi yuqori (300MPa gacha) bo‘ladi, tabiatda
turli ranglarda uchraydi, maydalashda qirrali yuzali donalar olinadi va beton uchun
og‘ir to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi.
