2 O‘quv uslubiy majmua O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan 2021 yil “ ” dagi “ ” sonli buyruq bilan tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan. O‘UMni ishlab chiqqan tuzuvchi

107 
1-guruh uchun topshiriq
Qum konlarining turlari. Qum olish texnologiyasi. Tabiiy qumga qo‘yiladigan 
texnik talablar. Tog‘ jinslarini maydalash asosidagi qumlar. 
Qumning yiriklik moduli.
2-guruh uchun topshiriq 
Qum olish usullarini aytib bering. Zich tog‘ jinslari asosidagi maydalangan 
qumni olishni tushuntirib bering. Qumning donadorlik tarkibi.
3-guruh uchun topshiriq 
Qum fizik xusiyatlari. Qumlarda organik aralashmalar, loy va chang. Qum 
olishda ishlatiladigan mashina va mexanizmlar. Qumni tozalash va boyitish ishlari. 
Qum, bu mayda to‘ldiruvchi bo‘lib, uning tabiiy (boyitilgan va 
fraksiyalangan) va maydalangan (boyitilgan, fraksiyalangan, shu bilan birga tog‘ 
jinslarini chaqiq toshga aylantirishdagi maydalash chiqindilari) turlari mavjud. 
Tabiiy qumni qazib olish 
Tabiiy qum, qum va qum-shag‘alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag‘alli 
aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi.
Qum konlari kelib chiqish sharoitiga ko‘ra boshqa foydali qazilmalar kabi 
tog‘ oldi, tekislik va suvda olinadigan turlarga bo‘linadi. Tog‘ oldi jinslari tog‘ 
yonbag‘irlarida joylashadi. Bunda qumni qazib olish joyi o‘rab turgan atrof-muxit 
va transport yo‘llaridan tepada joylashgan bo‘ladi. Bu konlarda hamma vaqt quruq 
qum uchraydi.
Tekislik konlarida qum yer yuzasidan pastda va ba'zan grunt suvlaridan 
pastda yuzaga keladi va yig‘iladi. Bu konlar quruq yoki nam holatda bo‘ladi. 
Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib, kondan suvni yo‘qotish uchun quritiladi 
(drenajda) yoki qumni olish uchun suv bilan to‘ldiriladi. 
Suvli konlarda qum daryo, ko‘l va boshqa suv havzalaridan suv ostidan 
olinadi. Shunday qilib, konlarda qumlar ochiq usulda yoki yopiq usulda ishlab 
chiqariladi. Qumni ochiq usulda qazib olish eng ko‘p tarqalgan. Konlardagi qumlar 
zamin, gil va boshqa jinslar ostida yig‘iladi. Bu qavatni ochish qavati deyiladi va 
uni hajmining foydali qazilma hajmiga nisbati ochish koeffitsientini ifodalaydi. 
Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali 
qazilmalar ustini ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun 
bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreperdan foydalaniladi va ba'zan katta 
hajmdagi ochishda ekskovatorlarda chuqurlarga jo‘natish bajariladi. 
Konlarda ochish ishlari bajarilgandan so‘ng, transport yo‘llari va ishlash 
pog‘onalari hosil qilishda transheyalar yotqiziladi (rasm-3.5). 
Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U 
bevosita ekskavator cho‘michi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta 
qatlamda mavjud bo‘lsa, u holda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. Qazib 
olish qavatining eni ekskavator cho‘michi radiusiga bog‘liq holda 1,2-1,3m ni 
tashkil etadi. 
Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskavatorlar, skreperlar va 
boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir cho‘michli to‘g‘ri kurakli ekskavatorlar 

108 
(cho‘mich sig‘imi 0,25-15m
3
) qo‘llaniladi. Bunday ekskavatorlarning cho‘michi 
balandligi 6-30m bo‘lib, qazish radiusi 6-40m ni tashkil etadi.
To‘g‘ri kurakli bunday ekskavatorlar ishlash pog‘onasining pastki 
maydonida transport vositalari bilan bir qatorda joylashadi.

Download 2,95 Mb.