2 O‘quv uslubiy majmua O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan 2021 yil “ ” dagi “ ” sonli buyruq bilan tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan. O‘UMni ishlab chiqqan tuzuvchi

102 
Betondagi mayda to‘ldiruvchilar tabiiy va sun’iy qum hisoblanadi. CHaqiq toshni 
tog‘ jinslarini maydalash orqali olinadi. 
Qurilishda aksariyat ohaktosh va granitdan olingan chaqiq toshlar 
ishlatiladi. SHag‘al sirti tekis va shamolda nuragan tog‘ jinslarini noanik 
aralashmasini ifodalaydi. Odatda, donalari turli yiriklikdagi shag‘al-qum 
aralashmalar uchraydi. Engil betonlar uchun g‘ovakli tog‘ jinslaridan olingan 
tabiiy chaqiq tosh (tuf, pemza va boshqalar) yoki ko‘p hollarda mahsus sun’iy 
tayyorlangan to‘ldiruvchilar ishlatiladi (keramzit, agloporit, shlakli pemzasi va 
boshqalar). 
Qum o‘zida uvalangan mayda zarrali tarkibni ifodalab, u tog‘ jinslarining 
shamol ta’sirida nurashi natijasida yuzaga keladi. Aksariyat minerallarning 
zarralari aralashgan kvars qumlari, kam hollarda esa dala shpatli va ohaktoshlilari 
uchraydi. Ba’zan qumni tog‘ jinslarini mahsus maydalash yo‘li bilan olinadi. 
Biroq bu usulda tabiiyga nisbatan tannarxning ortib ketishi sababli mahsus 
maqsadlardagina qo‘llaniladi.
To‘ldiruvchilar betonning 80% hajmini egallab, uning xususiyatlariga, uzoq 
muddatga chidamliligiga va narxiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. 
To‘ldiruvchilarning betonga kiritilishi bilan, betondagi eng qimmatbaho 
hisoblangan xomashyo – sement sarfini keskin kamayishiga erishiladi. Bundan 
tashqari, to‘ldiruvchilar betonning texnik xususiyatlarini yaxshilaydi. YUqori 
mustahkamlikdagi to‘ldiruvchili baquvvat skelet ma’lum darajada betonning 
mustahkamligini va deformatsiyalanish modulini ko‘taradi – konstruksiyalarning
bosim ta’sirida deformatsiyalanishini kamaytiradi, shuningdek betonning 
siljuvchanligini – betonga uzoq muddat bosim ostida ta’sir ko‘rsatish natijasida 
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan qaytmas deformatsiyalardan saqlaydi.
To‘ldiruvchi betonning kirishishini oldini oladi va bu bilan uzoq muddat 
chidaydigan materialni olish imkonini beradi. Sement toshining qotish 
jarayonidagi cho‘kishi 1-2 mm/m ni tashkil etadi. Notekis cho‘kish 
deformatsiyalari sababli ichki zo‘riqishlar va xatto mikroyoriqlar yuzaga keladi. 
To‘ldiruvchi cho‘kish deformatsiyasi zo‘riqishini qabul qiladi va sement toshiga 
nisbatan bir necha barobar cho‘kishni kamaytiradi.
G‘ovak tabiiy va sun’iy to‘ldiruvchilar kam zichlikka ega bo‘lib, engil 
betonning zichligini kamaytiradi, uning issiqlik tutuvchanlik xususiyatini 
yaxshilaydi. Maxsus betonlarda (yuqori haroratga chidamli, nurlanishdan 
himoyalash va boshqalar) to‘ldiruvchining ahamiyati juda katta, chunki ularning 
xususiyatlari asosan bunday betonlarning mahsus sifatlarini aniqlab beradi.
Silikat betonlarda to‘ldiruvchi o‘zining odatdagi tadbiqidan tashqari o‘ziga 
xos muhim ahamiyat kasb etadi. Uning donalarining sirti bog‘lovchi modda bilan
ta’sirlashadi va ko‘p hollarda olinayotgan betonning xususiyatlari ularning 
mineralogik tarkibiga va nisbiy yuzasiga bog‘liq bo‘ladi. 
To‘ldiruvchining narhi beton va temir-beton konstruksiyalari narhining 30-
50 % (ba’zi hollarda yanada ko‘proq) ga to‘g‘ri keladi. SHuning uchun keltirish 
oson bo‘lgan va arzon mahalliy to‘ldiruvchilar qator hollarda qurilish narhini, 

103 
transport harajatlari hajmini kamaytirishga va qurilish muddatlarini qisqarishiga 
olib keladi.
Beton uchun to‘ldiruvchilarni to‘g‘ri tanlash, ularni me’yorida qo‘llash – 
beton texnologiyasida ahamiyatli masalalardan biri hisoblanadi. Beton uchun 
mo‘ljallangan to‘ldiruvchilarga beton tarkibiga ta’sir etuvchi xususiyatlardan kelib 
chiqib tegishli talablar qo‘yiladi. Betonning xususiyatiga to‘ldiruvchining 
donadorlik tarkibi, mustahkamligi va tozaligi nisbatan ahamiyatli ta’sir ko‘rsatadi.
Donadorlik tarkib to‘ldiruvchidagi turli yiriklikdagi donalar miqdorini 
ko‘rsatadi. Bu miqdorni to‘ldiruvchidan olingan namunani teshiklari 0,14-70 mm 
va undan ham yirikroq standart elaklardan o‘tkazib aniqlanadi. To‘ldiruvchilar turli 
o‘lchamdagi donalarga ega odatdagi va fraksiyalangan turlariga bo‘linadi. 
Fraksiyalangan to‘lidiruvchining donalari alohida fraksiyalarga ajralgan, 
o‘lchamlari esa bir-birlariga yaqin, masalan 5-10 mm yoki 20-40 mm dan iborat. 
To‘ldiruvchini eng kichik yiriklikdagi yoki eng katta yiriklikdagilari bo‘yicha 
xarakterlaydilar. Bu holda to‘ldiruvchi donalarining nisbatan eng kichik yoki eng 
katta o‘lchamlariga qarab tushuniladi. To‘ldiruvchida alohida yirik yoki mayda
donalar uchrashi mumkin, biroq ularning miqdori 5 % dan oshmasligi kerak. 
Agarda donadorlik tarkibda barcha o‘lchamlardagi, xususan eng 
maydasidan eng yirigigacha donalar mavjud bo‘lsa bu tarkib uzluksiz tarkib 
deyiladi. Agarda to‘ldiruvchida qandaydir bir oraliq o‘lchamlardagi donalar 
mavjud bo‘lmasa bunday donador tarkib uzlukli tarkib deb ataladi.
To‘ldiruvchining optimal (eng maqbul) donadorlik tarkibini belgilash 
bo‘yicha juda ko‘p tavsiyalar mavjud. Ko‘pchilik tadqiqotchilar uzluksiz donador 
tarkibni samaraliroq deb biladilar. Uzlukli tarkibli qorishmalardan o‘rtacha 
o‘lchamlardagi fraksiyalarni olib tashlanganda g‘ovaklikning kamayishi 
ta’minlanadi. Biroq, undagi yirik donalar orasida siqilib qolgan mayda donalarning 
harakatchanligi chegaralanadi va ma’lum darajadagi harakatchan beton 
qorishmasini olish uchun donalarni sement hamiri bilan qalinroq qamrab olish 
zarurati tug‘iladi. Uzluksiz donador tarkibli qorishmalarda esa bu qatlam yupkaroq 
bo‘lishi kuzatiladi va uzlukli jarayonda to‘ldiruvchidagi mayda fraksiyalarning 
hajmi, hamda to‘ldiruvchining nisbiy yuzasi ortib boradi. Natijada donalarni 
qamrab olish uchun sement sarfi ortadi va to‘ldiruvchining bo‘shliqlarini
kamaytirish hisobiga sementni iqtisod qilish imkoniyati kamayadi. Bundan 
tashqari uzlukli donadorlik tarkibning qatlamlanishga moilligi bo‘lib, bu betoning 
bir jinsliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
To‘ldiruvchining uzluksiz donadorlik tarkibini tanlash uchun turli samarali 
elash egrilari taklif etilgan. Bir vaqtning o‘zida bo‘shliqlari minimal darajadagi va 
eng kam donalar nisbiy yuzasiga ega bo‘lgan qorishmani olish mumkin 
bo‘lmaganligi tufayli (minimizatsiyani faqat bir omil orqali o‘tkazish mumkinligi 
sababli), ideal egrini quyidagi shartdan olish mumkin. Buning uchun
qorishmadagi bo‘shliqlar miqdori va donalarning yuzalari yig‘indisi ma’lum 
darajadagi harakatchanlikka ega bo‘lgan beton qorishmasini va mustahkam 
betonni olish uchun minimal miqdordagi sementni talab etishi kerak. Ideal egri 
bo‘yicha turli o‘lchamlardagi donalarni tanlash va solishtirishda o‘sha sement sarfi 

104 
bilan qatlamlanishga moilligi kamroq va yanada harakatchanroq qorishmalar 
olinadi.
Bunday ideal egrilarga misol sifatida quyidagi Fuller va Bolomeylar 
tomonidan taklif etilgan tenglamani keltirish mumkin: 
ф
k
y



чег
ф
D
x
k
/
100


, (1.1) 
bu erda: k
f
– shakl koeffitsienti; k
f
=8-14; x – berilgan fraksiyadagi donalar 
o‘lchami; D
cheg
– to‘ldiruvchining chegaraviy yirikligi. 
Amaliyotda aniq ideal egri bo‘yicha to‘ldiruvchilar tarkibini tanlash uchun 
shag‘al va qumni elash kabi qo‘shimcha jarayonlar talab etiladi. Alohida 
fraksiyadagi materiallar(ashyolar)ning bir qismi ortib qolishi va boshqa 
fraksiyalarni to‘ldirish uchun esa qo‘shimcha maydalash talab etiladi. SHuning 
uchun amaliyotda bu usul keng tadbiq etilmagan.
Temir-beton zavodlari yoki qurilish ob’ektlarida to‘ldiruvchining donadorlik 
tarkibini tanlashda zarur miqdorda aniqlangan qum va shag‘aldan foydalaniladi va 
bunda qum va alohida olingan shag‘al fraksiyalari orasidagi nisbat imkoniyat 
darajasida ideal egriga yaqinlashishi lozim. Biroq, bu nisbatning ideal egriga aniq 
mos tushishi talab etilmaydi. Katta bo‘lmagan nomutanosibliklarga yo‘l 
qo‘yilishi mumkin. Donador tarkibni yomonlashuvini qator texnologik usullar 
yordamida kompensatsiyalash mumkin. Bu usullar bilan betonning narxi 
tushiriladi va transport-tayyorlov harajatlari kamaytiriladi. SHuning uchun
standartlar va texnik ko‘rsatmalarda bir necha turli donadorlik tarkiblar tavsiyasi
ko‘rsatiladi va to‘ldiruvchi qorishmasining xususiyatlarini ahamiyatli darajada 
yomonlashuvi kuzatilmaydigan, alohida fraksiyalar nisbatida ma’lum darajadagi 
o‘zgarishlarga imkon beriladi. 

Download 2,95 Mb.