2 O‘quv uslubiy majmua O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan 2021 yil “ ” dagi “ ” sonli buyruq bilan tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan. O‘UMni ishlab chiqqan tuzuvchi

115 
Tabiiy qum qum va qum-shag‘alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag‘alli 
aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi. Qum konlari kelib chiqish sharoitiga 
qo‘ra boshqa foydali qazilmalar kabi og‘ oldi, tekislik va suvda olinadigan turlarga 
bo‘linadi. Tog‘ oldi jinslari tog‘ yonbag‘irlarida joylashadi.bunda qumni qazib 
olish joyi o‘rab turgan atrof muxit va transport yo‘llaridan tepada joylashgan 
bo‘ladi. Bu konlarda xamma vaqt quruq qumlar uchraydi. Tekiskonlarida qum er 
yuzasidan pastda va ba’zan grunt suvlaridan pastda yuzaga keladi va yig‘iladi. Bu 
konlar quruq yoki nam xolatda bo‘ladi. Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib, 
kondan suvni yuqotish uchun quritiladi (drenajda), yoki qumni olish uchun suv 
bilan to‘ldiriladi. Suvli konlarda qum daryo ko‘l va boshqa suv xavzalaridan suv 
ostidan olinadi. SHunday qilib, konlarda qumlar ochiq usulda yoki yopiq usulda 
ishlab chiqariladi. Qumni ochiq usulda qazib olish eng ko‘p tarqalgan. Konlardagi 
qumlar zamin, gil va boshqa jinslar ostida yig‘iladi. Bu qavatni ochish qavati 
qo‘yiladi va uning xajmining foydali qazilma xajmiga nisbati ochish koeffsentini 
ifodalaydi. Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali 
qazilmalar ustni ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun 
bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreper jo‘natish bajariladi. Konlarda 
ochish ishlari bajarilgandan so‘ng transport yo‘llari va ishlash pog‘onalari xosil 
qilishda transheyalar yotqiziladi. (rasm2.1) 
Rasm 2.1. Qumni ochiq holatda qazib olish: 
1- pastki maydon; 2-qiyalik; 3-yuqori maydon; 4-ishlov berilayotgan maydon. 
Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U 
bevosita ekskovator chumichi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta 
vatlamda mavjud bo‘lsa, u xolda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. Qazib 
olish qavatiing eni ekskovator chumichi radiusiga bog‘liq xolda 1.2-1.3m ni tashkil 
etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskovatorla , skriperlar va 
boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir chumichli bir kurakli ekskavatorlar 
qo‘llaniladi. Bunday ekskavatorlarni cho‘michining balandligi 6-30m bo‘lib, 
qazish radiusi 6-40m ni tashkil etadi. To‘g‘ri kurakli bunday ekskavatorlar ishlash 
pog‘onasining pastki maydonida transport vositalari bilan bir qatorda joylashadi. 

116 
Ekskavator – draglayndan bir kovushlidan shunisi bilan farq qiladiki, ularning 
kovushi katta belkurakli bo‘lib, o‘qda kanatlarda osilgan bo‘ladi. Draglayn o‘zi 
turgan joyini pastki qismini qaziydi, shu sababli konning yuqori joylarida 
ishlatiladi. Ko‘p cho‘michli ekskavatorlar xozirda eng ko‘p ishlatiladi. Xanjirli 
ko‘p kovushli ekskavatorlar konveyr shaklidagi tuxtovsiz xarakatlanuvchi 
cho‘michlardan iborat. CHo‘michlarni bo‘shatish lentali transporterda tashlash 
bilan bajariladi. CHo‘michlarning sig‘imi katta emas, lekin zanjirda ularning soni 
40 donagacha etadi. SHu sababli ularning to‘xtovsiz xarakatida yuqori 
maxsuldorlikka erishiladi. Zanjirli ekskavatorning ramasi turli burchklarda 
joylashagna bo‘lishi mumkin , ya’ni ekskavator turgan joy darajasida va ish 
pog‘onasining pastki yoki yuqori qismida joylashadi. Agar qum koni bir jinsli 
bo‘lmay, qavatma-qavat yuzaga kelgan bo‘lsa, donalari yirikligi bilan farq qils, 
uxolda ko‘p qavatli ekskavatorda qazib olishda qamning donadorlik tarkibi 
mutadillashtiriladi, bu esa jobiy faktor xisoblanadi.
Zanjirli ekskavatorlar o‘rniga ko‘pcho‘michli rotorli ekskavatorlar xam 
ishlatiladi, ularni ichki organlari o‘q yaqinida aylanuvchi rotorni cho‘michlar 
osilgan xalqa kiradi. CHo‘michlardagi qazib olingan qumlar o‘q ichida joylashgan 
lentali transportyorga yuklanadi va bunker transport vositalari yoki maxsus 
chuqurlarg uzatiladi.
Rotorni ekskavatorlarda qumni qavatma-qavat ishlash oson kechadi. Ko‘p 
cho‘michli ekskavatroning bir cho‘michlidn afzalli tomoni qazish ishlarini uzluksiz 
davom ettirish, transport vositalarini bir xil to‘ldirish, 1t massa uchun katta ishlab 
chiqarish maxsuldorligi energiyaning kam solishtirma sarfi qum konini qayta 
ishlash geologik qidiruvga asoslangan va tuzilgan karta bo‘yicha bajariladi. 
Qumning sifatini va birjinsliligini sistematik nazorat qilinadi. Sifati past qum 
uchastkalari vayta ishlanmaydi yoki maxsus chuqurlarga to‘kiladi. Qum koni 
uchun asosiy transport turi bu tirkamali va yarimtirkamali avtosomosvallar va 
avtotyagachlar xisoblanadi. Bundantashqari elektromotorli samosval trolleyvozlar 
(motovozlar, elektrovozlar, qum to‘kar vagonlar va platformalar), kanatli osma 
yo‘llar kiradi. 
Ko‘p xollarda lentali transporterlardan iborat to‘xtovsiz xarakatlanuvchi 
konveyr transportini rotorli yoki zanjirli ko‘p cho‘michli ekskavatorlar bilan birga 
qo‘llash o‘ta samarali xisoblanadi. Konveyr transportini ishlatish ekskavatorlar 
ishlashini uzluksizligini ta’minlaydi, ularning maxsuldorligini 35-50% ga oshiradi, 
boshqarish va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish imkonini beradi, olingan 
qumning tarkibini va kapital xarajatlarigi pasaytiradi. Kon ichida va undan 
tashqarida ko‘p kilometrli konveyrdan foydalanish imkoniyati mavjud. Suvli 
konlarda mavjud suv ostidagi qumlarni qazib olish ekskavator-draglaynlarda, 
kanatli 
skreperlarda 
amlga 
oshiriladi 
va 
eng 
samaralisi 
bu 
gidromexanizatsiyalashgan qazib olish xisoblanadi. Suv ostidagi qum konlarini 
qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan er suruvchi skeredlar keng ishlatiladi. 
Ularda pokton mavjud bo‘lib, malum pozitsiyaga troslar, langarlar va qoziqsimon 
uskunalar yordamida joylashtiriladi. Pantonga tuproq so‘ruvchi markazdan qochma 
tipdagi nasos mavjud bo‘ladi. Suv ostiga tuproq so‘ruvchi uskuna va zarur xolda 

117 
mexanik bo‘shatgich tushuriladi. Tuproq so‘rgich va bo‘shatgich birga ishlaydi, 
chunki bo‘shagan qum suv bilan birga trubada suvli aralashma ko‘rinishida 
so‘riladi, so‘ruvchi aralashma uzatuvchi yordamida yig‘iladi. Markazdan qochma 
tuproq so‘rgichlardan tashqari qum suvli aralashmali qazib olishda gidro-
elevatorlar ishlatiladi. Qum suvli aralashmalar qirg‘oq bo‘yidgi maxsus ombor 
maydonchasida yig‘iladi, u erdagi suv xavzaga qaytariladi. Bunda bir vaqtning 
o‘zida qumni chang va gilsimon qo‘shimchalardan tozalash boyitish va 
fraksiyalash ishlari bajariladi. Qumni gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat 
daryo yoki boshqa suv xavzalarida emas, balki suvli tekislik konlarida xam 
ishlatish mkmkin. Suv yuzasidan yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash 
gidromagnitorlarda bajariladi. Gidromagnitor o‘zida boshqariladigan trubali stvol 
va oxirida tor nasadni mujassamlashtiradi. Nasos yordamida yaqin masofadagi suv 
xavzasidan uzatilgan suvgidromagnitordan katta tezlikda tomchilab otiladi. Tog‘ 
konlari sanoatida ishlatiladigan gidromonitorlar o‘ta mustaxkam tog‘ jinslarini 
buzish xususiyatiga xam ega. Qumni aslida suvning 0.3-0.5MPa bosimi etarli 
bo‘ladi. Maxsus chuqurlikka suv qumli aralashma o‘z og‘irligida xarakatlanadi, 
qiyshiq trubalar yordamida uzatiladi. 

Download 2,95 Mb.