115
Tabiiy qum qum va qum-shag‘alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag‘alli
aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi. Qum konlari kelib chiqish sharoitiga
qo‘ra boshqa foydali qazilmalar kabi og‘ oldi, tekislik va suvda olinadigan turlarga
bo‘linadi. Tog‘ oldi jinslari tog‘ yonbag‘irlarida joylashadi.bunda qumni qazib
olish joyi o‘rab turgan atrof muxit va transport yo‘llaridan tepada joylashgan
bo‘ladi. Bu konlarda xamma vaqt quruq qumlar uchraydi. Tekiskonlarida qum er
yuzasidan pastda va ba’zan grunt suvlaridan pastda yuzaga keladi va yig‘iladi. Bu
konlar quruq yoki nam xolatda bo‘ladi. Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib,
kondan suvni yuqotish uchun quritiladi (drenajda), yoki qumni olish uchun suv
bilan to‘ldiriladi. Suvli konlarda qum daryo ko‘l va
boshqa suv xavzalaridan suv
ostidan olinadi. SHunday qilib, konlarda qumlar ochiq usulda yoki yopiq usulda
ishlab chiqariladi. Qumni ochiq usulda qazib olish eng ko‘p tarqalgan. Konlardagi
qumlar zamin, gil va boshqa jinslar ostida yig‘iladi. Bu qavatni ochish qavati
qo‘yiladi va uning xajmining foydali qazilma xajmiga nisbati ochish koeffsentini
ifodalaydi. Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali
qazilmalar ustni ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun
bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreper jo‘natish bajariladi. Konlarda
ochish ishlari bajarilgandan so‘ng transport yo‘llari va ishlash pog‘onalari xosil
qilishda transheyalar yotqiziladi. (rasm2.1)
Rasm 2.1. Qumni ochiq holatda qazib olish:
1- pastki maydon; 2-qiyalik; 3-yuqori maydon; 4-ishlov berilayotgan maydon.
Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U
bevosita ekskovator chumichi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta
vatlamda mavjud bo‘lsa, u xolda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. Qazib
olish qavatiing eni ekskovator chumichi radiusiga bog‘liq xolda 1.2-1.3m ni tashkil
etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskovatorla , skriperlar va
boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir chumichli bir kurakli ekskavatorlar
qo‘llaniladi. Bunday ekskavatorlarni cho‘michining balandligi 6-30m bo‘lib,
qazish radiusi 6-40m ni tashkil etadi. To‘g‘ri kurakli bunday ekskavatorlar ishlash
pog‘onasining pastki maydonida transport vositalari bilan bir qatorda joylashadi.
116
Ekskavator – draglayndan bir kovushlidan shunisi bilan farq qiladiki, ularning
kovushi katta belkurakli bo‘lib, o‘qda kanatlarda osilgan bo‘ladi. Draglayn o‘zi
turgan joyini pastki qismini qaziydi, shu sababli
konning yuqori joylarida
ishlatiladi. Ko‘p cho‘michli ekskavatorlar xozirda eng ko‘p ishlatiladi. Xanjirli
ko‘p kovushli ekskavatorlar konveyr shaklidagi tuxtovsiz xarakatlanuvchi
cho‘michlardan iborat. CHo‘michlarni bo‘shatish lentali transporterda tashlash
bilan bajariladi. CHo‘michlarning sig‘imi katta emas, lekin zanjirda ularning soni
40 donagacha etadi. SHu sababli ularning to‘xtovsiz xarakatida yuqori
maxsuldorlikka erishiladi. Zanjirli ekskavatorning ramasi turli burchklarda
joylashagna bo‘lishi mumkin , ya’ni ekskavator turgan joy darajasida va ish
pog‘onasining pastki yoki yuqori qismida joylashadi.
Agar qum koni bir jinsli
bo‘lmay, qavatma-qavat yuzaga kelgan bo‘lsa, donalari yirikligi bilan farq qils,
uxolda ko‘p qavatli ekskavatorda qazib olishda qamning donadorlik tarkibi
mutadillashtiriladi, bu esa jobiy faktor xisoblanadi.
Zanjirli ekskavatorlar o‘rniga ko‘pcho‘michli rotorli ekskavatorlar xam
ishlatiladi, ularni ichki organlari o‘q yaqinida aylanuvchi rotorni cho‘michlar
osilgan xalqa kiradi. CHo‘michlardagi qazib olingan qumlar o‘q ichida joylashgan
lentali transportyorga yuklanadi va bunker transport vositalari yoki maxsus
chuqurlarg uzatiladi.
Rotorni ekskavatorlarda qumni qavatma-qavat ishlash oson kechadi. Ko‘p
cho‘michli ekskavatroning bir cho‘michlidn afzalli tomoni qazish ishlarini uzluksiz
davom ettirish, transport vositalarini bir xil to‘ldirish, 1t massa uchun katta ishlab
chiqarish maxsuldorligi energiyaning kam solishtirma sarfi qum konini qayta
ishlash geologik qidiruvga asoslangan va tuzilgan karta bo‘yicha bajariladi.
Qumning sifatini va birjinsliligini sistematik nazorat qilinadi. Sifati past qum
uchastkalari vayta ishlanmaydi yoki maxsus chuqurlarga to‘kiladi.
Qum koni
uchun asosiy transport turi bu tirkamali va yarimtirkamali avtosomosvallar va
avtotyagachlar xisoblanadi. Bundantashqari elektromotorli samosval trolleyvozlar
(motovozlar, elektrovozlar, qum to‘kar vagonlar va platformalar), kanatli osma
yo‘llar kiradi.
Ko‘p xollarda lentali transporterlardan iborat to‘xtovsiz xarakatlanuvchi
konveyr transportini rotorli yoki zanjirli ko‘p cho‘michli ekskavatorlar bilan birga
qo‘llash o‘ta samarali xisoblanadi. Konveyr transportini ishlatish ekskavatorlar
ishlashini uzluksizligini ta’minlaydi, ularning maxsuldorligini 35-50% ga oshiradi,
boshqarish va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish
imkonini beradi, olingan
qumning tarkibini va kapital xarajatlarigi pasaytiradi. Kon ichida va undan
tashqarida ko‘p kilometrli konveyrdan foydalanish imkoniyati mavjud. Suvli
konlarda mavjud suv ostidagi qumlarni qazib olish ekskavator-draglaynlarda,
kanatli
skreperlarda
amlga
oshiriladi
va
eng
samaralisi
bu
gidromexanizatsiyalashgan qazib olish xisoblanadi. Suv ostidagi qum konlarini
qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan er suruvchi skeredlar keng ishlatiladi.
Ularda pokton mavjud bo‘lib, malum pozitsiyaga troslar, langarlar va qoziqsimon
uskunalar yordamida joylashtiriladi. Pantonga tuproq so‘ruvchi markazdan qochma
tipdagi nasos mavjud bo‘ladi. Suv ostiga tuproq so‘ruvchi
uskuna va zarur xolda
117
mexanik bo‘shatgich tushuriladi. Tuproq so‘rgich va bo‘shatgich birga ishlaydi,
chunki bo‘shagan qum suv bilan birga trubada suvli aralashma ko‘rinishida
so‘riladi, so‘ruvchi aralashma uzatuvchi yordamida yig‘iladi. Markazdan qochma
tuproq so‘rgichlardan tashqari qum suvli aralashmali qazib olishda gidro-
elevatorlar ishlatiladi. Qum suvli aralashmalar qirg‘oq bo‘yidgi maxsus ombor
maydonchasida yig‘iladi, u erdagi suv xavzaga qaytariladi. Bunda bir vaqtning
o‘zida qumni chang va gilsimon qo‘shimchalardan tozalash boyitish va
fraksiyalash ishlari bajariladi. Qumni gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat
daryo yoki boshqa suv xavzalarida emas, balki suvli
tekislik konlarida xam
ishlatish mkmkin. Suv yuzasidan yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash
gidromagnitorlarda bajariladi. Gidromagnitor o‘zida boshqariladigan trubali stvol
va oxirida tor nasadni mujassamlashtiradi. Nasos yordamida yaqin masofadagi suv
xavzasidan uzatilgan suvgidromagnitordan katta tezlikda tomchilab otiladi. Tog‘
konlari sanoatida ishlatiladigan gidromonitorlar o‘ta mustaxkam tog‘ jinslarini
buzish xususiyatiga xam ega. Qumni aslida suvning 0.3-0.5MPa bosimi etarli
bo‘ladi. Maxsus chuqurlikka suv qumli aralashma o‘z og‘irligida xarakatlanadi,
qiyshiq trubalar yordamida uzatiladi.
