152
10-bob. HARAKAT VA KUCH
69-MAVZU.
NIMA UCHUN
KEMALAR CHO KMAYDI?
Suvda suzayotganingizda, yerda yurganingizda o‘zingizni qanday his qilasiz?
Suvga mix
yoki kichkina tosh tashlansa, cho‘kib ketadi.
Agar bir bo‘lak yog‘och yoki po‘kakni suyuqlik ichida ushlab turib
qo‘yib yuborsak, uning suyuqlik sirtiga qalqib chiqqanini ko‘ra-
miz. Bundan suyuqlikka botirilgan jismni yuqoriga qarab ko‘ta-
ruv chi kuch bor ekanini his qilamiz. Bu kuchni birinchi bo‘lib
milod dan avvalgi II asrda yashagan qadimgi yunon olimi Arximed
aniqlagan, shuning uchun bu Arximed kuchi deb ata ladi.
Arximed haqida afsona
Sirakuza qiroli Hiyeron
o‘ziga oltindan toj yasashni
ustaga buyuradi. Qirol usta
oltindan
yasagan tojning
og‘irligi unga berilgan oltin
og‘irligiga teng bo‘lsa-da,
uni boshqa metallar qo-
tishmasidan yasalgan deb
gumon qiladi. Sirakuza
qiroli
usta yasagan tojga
zarar yetkazmasdan uning
sof oltindan yasalganini
tekshirishni Arximedga bu-
yuradi.
Buning uchun toj zichli-
gini sof oltin zichligi bilan solishtirish kifoya edi. Arximed bu vazifani bajarish uchun juda ko‘p
o‘ylanadi. Tojning massasini
tarozida tortish oson, ammo uning hajmini qanday aniqlash
mumkin, chunki toj juda murakkab shaklga ega edi.
Arximed kunlarning birida hammomda suv bilan to‘ldirilgan vannaga tushganda suv
toshib ketganini ko‘radi va “Evrika!”, ya’ni “Topdim!” deb xitob qiladi.
Chunki vannadan
to‘kilgan suvning hajmi o‘z tanasining hajmiga teng ekanligini tushunadi. Shundan keyin
bir xil massaga ega bo‘lgan turli metallar aralashmasidan yasalgan toj oltindan yasalgan
tojdan kattaroq hajmga egaligini aniqlaydi.
153
10-bob. HARAKAT VA KUCH
Nima uchun havo sharlari osmonga ko‘tariladi?
Havo sharlari, aerostat, dirijablning havoga ko‘tarilishi Arximed kuchiga asoslangan.
Havo sharlarining ichi havoga nisbatan zichligi kichik bo‘lgan geliy gazi bilan to‘ldirila-
di. Sharga ta’sir ko‘rsatuvchi Arximed kuchi shar ichidagi gazning og‘irlik
kuchidan katta
bo‘lgani uchun havo shari yuqoriga ko‘tariladi.
Kemalar qanday suzishini bilasizmi?
Kema va qayiqlarning suvda suzishi ham Arximed kuchiga asoslangan. Kema
korpusining suvga botgan qismi juda katta miqdordagi suvni siqib chiqaradi. Arximed
qonuniga asosan siqib chiqarilgan suvning og‘irligi Arximed kuchiga teng. Bu kuch
shunchalik katta bo‘lib, u kema va unga ortilgan yukni ko‘tara oladi. Kema korpusining
eng ko‘p
suvga botish darajasi qizil chiziq bilan belgilanadi. Bu chiziq
vater chiziq deb
ataladi.
Vater hollandcha so‘z bo‘lib, “suv” degan ma’noni anglatadi. Ulkan yuk kema-
larida vater chizig‘ining suvga botishi qat’iy nazorat qilinadi.
1. Qanday suvda odam cho‘kmaydi?
2. Havo sharlari ko‘tariladigan balandlik chegaralanganmi?
3. Tuxum toza suvda cho‘kadi, ammo sho‘r suvda suzib yuradi. Sababini tushuntiring
va tajribada tekshirib ko‘ring.
