Rasm. Suv turbinalarini ishga tushirishning turli yo„llari

Gidroelektr stantsiya quriladigan joyda suvning potensial energiyasini 
jamlash maqsadida gidrotexnik qurilma – tugon quriladi. Bu tugon daryoning 
o‗zanini tusadi va hosil qilingan sun‘iy suv omborida suvning ko‗payishiga va 
bosim kushining oshishiga olib keladi. GES larda hosil qilinadigan elektr 
energiyaning miqdori turbinadan o‗tayotgan ma‘lum bosimli suv miqdoriga va 
suv energiyasini elektr energiyaga o‗zgartirishda foydalaniladigan barcha 
qurilmalarning foydali ish koeffitsientlariga (FIK) bog‗liqdir. 
Gidroelektr stansiyalarning FIK yuqori bo‗lib, elektr stansiyalar ichida FIK 
eng yuqorisidir. Gidroelektr stansiyalarning urtacha FIK = 93 % ni tashkil etadi. 
Issiqlik elektr stansiyalarida esa bu kursatkich 40 % dan oshmaydi. Gidroelektr 
stansiyalarda boshqa elektr stansiyalardagiga nisbatan quvvatini rostlash oson 
amalga oshiriladi. Bu elektr stansiyalarni ishga tushirish, tuxtatish, quvvatini 
rostlash jarayonida turbinaga kelayotgan suvning tezligini o‗zgartirishning hojati 
yo‗q va ishlashining ishonshlilik darajasi juda yuqori. CHuning ushun ham 
quvvatini roctlashning tezkorligi va arzon elektr energiya manbai sifatida GES 
lar goyat ahamiyatlidir.
8.2.Rasm. GESning ishlash prinsipi 
 
Gidroelektr stansiyalari – GESlar eng keng tarqalgan elektr stansiyalari bo‗lib, 
suv oqimidagi energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi inshootlar va 
jihozlar majmuidir. Ular ko‗pincha daryolarda, to‗g‗on va suv omborlarida 
quriladi. Elektr energiya ishlab chiqarish samaradorligi ikki omilga bog‗liq: GES 
butun yil mobaynida suv bilan uzluksiz ta‘minlanishi va nishablikda joylashishi 
zarur. 
GESlarning bir qancha qulay va noqulay tomonlari bor. Masalan, ishlab 
chiqarilayotgan elektr energiyasining tannarxi arzon, boshqa elektr stansiyalariga 
qaraganda ekologik zarari kamroq. Noqulay jihati – suv omborlari juda katta 
maydonni egallaydi, GES qurilishi nisbatan ko‗p mablag‗ talab qiladi. Biroq har 
qanday elektr stansiyasidan yagona ustunlik jihati bor – GESlar qayta tiklanuvchi 
manba bilan ishlaydi. Masalan, issiqlik elektr stansiyalarining manbasi (ko‗mir, 
yoqilg‗i) bir kun kelib tugashi mumkin. Lekin GESlarda sarflanayotgan suv tabiiy 
ravishda har yili qayta to‗planadi. 
GESlarning ishlash tarzi juda oson. Gidrotexnik jihozlar suvni ma‘lum 
bosimda jo‗natib turadi. Bu suv maxsus quvurlardagi parraklarga kelib uriladi va 
generatorlarni harakatga keltiradi. Natijada elektr energiyasi paydo bo‗ladi. 

Suv bosimi to‗g‗on yordamida suv sathini ko‗tarish orqali yoki maxsus 
nishablik-kanallar vositasida (derivatsion usulda) hosil qilinadi. Ayrim paytlarda 
har ikki usuldan bir paytning o‗zida foydalanish mumkin. 
So‗nggi hisob-kitoblarga qaraganda, gidroenergetika jahonda ishlab 
chiqarilayotgan elektr energiyaning 63 foizini etkazib beradi. Aholi jon boshiga 
hisoblaganda, elektr energiyasi ishlab chiqarish bo‗yicha Norvegiya, Islandiya va 
Kanada yuqori o‗rinlarni egallaydi. Ularning safiga Xitoy ham qo‗shilyapti. 
CHunki bu mamlakatda 2000 yildan e‘tiboran keng ko‗lamda GES qurilishi 
boshlandi. Hozir Xitoy dunyodagi kichik gidroelektr stansiyalarining deyarli 
yarmiga egalik qiladi. 
O‗zbekistonda elektrlashtirish ishlari XX asrning ikkinchi choragidan 
boshlangan. Hozirda CHirchiq, CHorvoq, Farhod, Bo‗zsuv, Solor, Samarqand, 
To‗palang GES kabi bir qancha elektr stansiyalari bor. 
Dunyodagi eng yirik GES Xitoyning YAnzы daryosidagi 1997 yilda 
qurilishi boshlangan va 2011 yilda qurib bitkazilgan quvvati 700 MVt dan 
bo‗lgan 26 ta agregatli, umumiy quvvati 22,4 GVt ni tashkil etuvchi ―Uch g‗or‖ 
GES hisoblanadi. 

Download 1,31 Mb.