Gidroelektr stantsiya quriladigan joyda suvning potensial energiyasini
jamlash maqsadida gidrotexnik qurilma – tugon quriladi. Bu tugon daryoning
o‗zanini tusadi va hosil qilingan sun‘iy suv omborida suvning ko‗payishiga va
bosim kushining oshishiga olib keladi. GES larda hosil qilinadigan elektr
energiyaning miqdori turbinadan o‗tayotgan ma‘lum bosimli suv miqdoriga va
suv energiyasini elektr energiyaga o‗zgartirishda foydalaniladigan barcha
qurilmalarning foydali ish koeffitsientlariga (FIK) bog‗liqdir.
Gidroelektr stansiyalarning FIK yuqori bo‗lib, elektr stansiyalar ichida FIK
eng yuqorisidir. Gidroelektr stansiyalarning urtacha FIK = 93 % ni tashkil etadi.
Issiqlik elektr stansiyalarida esa bu kursatkich 40 % dan oshmaydi.
Gidroelektr
stansiyalarda boshqa elektr stansiyalardagiga nisbatan quvvatini rostlash oson
amalga oshiriladi. Bu elektr stansiyalarni ishga tushirish, tuxtatish,
quvvatini
rostlash jarayonida turbinaga kelayotgan suvning tezligini o‗zgartirishning hojati
yo‗q va ishlashining ishonshlilik darajasi juda yuqori. CHuning ushun ham
quvvatini roctlashning tezkorligi va arzon elektr energiya manbai sifatida GES
lar goyat ahamiyatlidir.
8.2.Rasm. GESning ishlash prinsipi
Gidroelektr stansiyalari – GESlar eng keng tarqalgan elektr stansiyalari bo‗lib,
suv oqimidagi energiyani elektr energiyasiga aylantirib
beruvchi inshootlar va
jihozlar majmuidir. Ular ko‗pincha daryolarda, to‗g‗on va suv omborlarida
quriladi. Elektr energiya ishlab chiqarish samaradorligi ikki omilga bog‗liq: GES
butun yil mobaynida suv bilan uzluksiz ta‘minlanishi va nishablikda joylashishi
zarur.
GESlarning bir qancha qulay va noqulay tomonlari bor. Masalan,
ishlab
chiqarilayotgan elektr energiyasining tannarxi arzon, boshqa elektr stansiyalariga
qaraganda ekologik zarari kamroq. Noqulay jihati – suv omborlari juda katta
maydonni
egallaydi, GES qurilishi nisbatan ko‗p mablag‗ talab qiladi. Biroq har
qanday elektr stansiyasidan yagona ustunlik jihati bor – GESlar qayta tiklanuvchi
manba bilan ishlaydi. Masalan, issiqlik elektr stansiyalarining manbasi (ko‗mir,
yoqilg‗i) bir kun kelib tugashi mumkin. Lekin GESlarda sarflanayotgan suv tabiiy
ravishda har yili qayta to‗planadi.
GESlarning ishlash tarzi juda oson. Gidrotexnik jihozlar suvni ma‘lum
bosimda jo‗natib turadi. Bu suv maxsus quvurlardagi parraklarga kelib uriladi va
generatorlarni harakatga keltiradi. Natijada elektr energiyasi paydo bo‗ladi.
Suv bosimi to‗g‗on yordamida suv sathini ko‗tarish orqali yoki maxsus
nishablik-kanallar vositasida (derivatsion usulda) hosil qilinadi. Ayrim paytlarda
har ikki usuldan bir paytning o‗zida foydalanish mumkin.
So‗nggi
hisob-kitoblarga qaraganda, gidroenergetika jahonda ishlab
chiqarilayotgan elektr energiyaning 63 foizini etkazib beradi. Aholi jon boshiga
hisoblaganda, elektr energiyasi ishlab chiqarish bo‗yicha Norvegiya, Islandiya va
Kanada yuqori o‗rinlarni egallaydi. Ularning safiga Xitoy ham qo‗shilyapti.
CHunki bu mamlakatda 2000 yildan e‘tiboran keng ko‗lamda GES qurilishi
boshlandi. Hozir Xitoy dunyodagi kichik gidroelektr
stansiyalarining deyarli
yarmiga egalik qiladi.
O‗zbekistonda elektrlashtirish ishlari XX asrning ikkinchi choragidan
boshlangan. Hozirda CHirchiq, CHorvoq, Farhod, Bo‗zsuv, Solor, Samarqand,
To‗palang GES kabi bir qancha elektr stansiyalari bor.
Dunyodagi eng yirik GES Xitoyning YAnzы daryosidagi 1997
yilda
qurilishi boshlangan va 2011 yilda qurib bitkazilgan quvvati 700 MVt dan
bo‗lgan 26 ta agregatli, umumiy quvvati 22,4 GVt ni tashkil etuvchi ―Uch g‗or‖
GES hisoblanadi.
