3-Mavzu: Sezgi va idrokning psixologik mohiyati, fiziologiyasi reja

Jumladan: 
1) dastlabki tashqi ko‘rinish, istaraning issiqligi; 
2) sub’ektga nisbatan rishtasiz bog‘lanib qolishlik, ongsizlik darajasidagi 
anglashilmagan ichki noaniq moyillik; 
3) shaxslarning xarakterida o‘xshashlikning mavjudligi; 
4) sheriklarning muomala maromidagi yaqinlik va b. 
Yaqqol ko‘rinish deb holat, hodisa va tasodifni yaqqol oldindan ko‘rish, yaqqol 
g‘oyibdan xabar kelish (olish) singari parapsixologik muammodir. Aksariyat vaziyatlarda 
yaqqol ko‘rishlik bilish sub’ektining shaxsiy xayoloti, o‘zgalarning diqqatini tortishga, 
jalb qilishga aloqador hissiy kechinmalar bo‘lib, uning yaqqollilik ehtimoli darajasi juda 
pastdir. Biroq shu narsani rad etmaslik kerakki, ayrim allomalarning bashoratlari, yaqqol 
oldindan ko‘rish imkonining yuksakligi, aniqligi kishini hanuzgacha hayajonga soladi. 
Idrok xususiyatlari turli jabhalar, vaziyatlar, sharoitlarda namoyon bo‘ladi. 
Idrokning muhim xususiyatlaridan biri – bu faol ravishda, bevosita aks ettirish 
imkoniyatining mavjudligidir. Odatda insonning idrok qilish (perseptiv) faoliyati uning 
o‘zlashtirilgan bilimlari, to‘plangan tajribalari, shuningdek, murakkab analitik-sintetik 
harakatlar tizimi zamirida vujudga keladi. Bu holat bosqichma-bosqich o‘zaro bir-birini 
taqozo etuvchi tarkibiy qismlardan iboratdir. Idrokning yana bir muhim xususiyati – 
uning umumlashgan holda narsa va hodisalarni aks ettirishidir. Inson psixikasiga kirib 
borayotgan ko‘pqirrali, ko‘pyoqlama alomatlari idrok qilish bilan cheklanib, 
chegaralanib qolmasdan, balki ular aniq jism yoki hodisa sifatida baholanadi. Jismlarning 
o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash bilan qanoat hosil qilmasdan, balki mazkur narsalarni 
ma’lum ma’noviy qismlarga ajratadi. Jumladan, «soat», «bino», «hayvonot» va h.k. 
Idrok etilayotgan narsalarning fizik holati o‘zgarsa ham, lekin uning ko‘z to‘r 
pardasidagi obrazining o‘zgarmasligi eng muhim xususiyati bo‘lib, u barqarorlik yoki 
konstantlik deyiladi. Doimiylik, o‘zgarmaslik uning acociy belgilari hisoblanib, ular 
yordamida inson o‘zgaruvchan olamda to‘g‘ri mo‘ljal oladi. Idrokning navbatdagi 
xususiyati – uning harakatchanligi va boshqaruvchanligidir. Masalan, toshko‘mir 
yorug‘likda yog‘du sochadi, oq qog‘ozdan ko‘proq nur balqiydi. Lekin inson bu 
narsalarni «qora» va «oq» deb idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita sub’ektiv 
taassurotlarga nisbatan o‘zgartishlar hamda tuzatishlar kiritadi. Chunki idrok jarayoni 
inson oldida turgan maqsadga, unga berilgan ustanovkaga (ongli, ixtiyoriy ko‘rsatmaga) 
uzviy bog‘liq holda irodaviy boshqarilish xususiyatiga egadir. Shuning uchun insonni 
idrok qilish (perseptiv) faoliyatida ongli boshqariluv imkoniyati mavjud bo‘lib, ular nutq 
orqali amalga oshiriladi. Idrokning yaxlitlilik xususiyati alohida namoyon bo‘luvchi 
ayrim alomatlarda ifodalanuvchi narsalarni predmet yoki jism tariqasida in’ikos qilish 
qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Jismlarning aniqligi, ravonligi predmet yoki jism sifatida 
ko‘zga tashlanishida o‘z ifodasini topib, muayyan tuzilishini vujudga keltiradi. Idrok 
mazmuniga, tarkibiga kiruvchi har qanday hodisa, verbal yoki noverbal tarzda 
ifodalanishidan qat’iy nazar, u predmet yoki jism sifatida gavdalanadi va yaxlitligini 
namoyish etadi. Narsa va hodisalarning yaxlit holda aks etishida ularning hajmi, fazoda 
egallagan o‘rni, rangi, ichki mohiyati, ko‘rinishi, vazni to‘g‘risida muayyan tushunchaga 
ega bo‘lish talab etiladi. Buning uchun idrok qilinadigan jism aniq tuzilishga, ya’ni 
tuzilishi ega bo‘lishi lozim. Ana shu muhim xususiyat idrokning strukturaviyligidir. 
Idrokning strukturaviyligi xususiyatisiz uning yaxlitlik xususiyati bo‘lishi mumkin emas, 
chunki struktura qismlardan vujudga kelsa, alohidalik birikmasidan yaxlit tuzilma 
yaratiladi. 

Har qanday narsa va hodisalar inson tomonidan idrok qilinmaydi. Chunki u tabiiy 
va sun’iy shart-sharoitlar, ob’ektiv va sub’ektiv omillar tekshiriluvidan o‘tkazilib, ya’ni 
saralash, tanlash jarayoni amalga oshiriladi, nomutanosiblik, me’yordan tashqari 
ma’lumotlar aks ettirish doirasidan chetda qolib ketaveradi. Yuqoridagi xususiyatlarning 
barchasi insonning yosh xycyciyatlariga, aqliy kamolotiga, tajribasiga, bilim saviyasiga 
bog‘liqdir. Lekin to‘g‘ri (adekvat) idrok qilish uchun ma’lum shart-sharoitlar muhayyo 
bo‘lmog‘i lozim.
Jahon psixologlari asarlarini tahlil qilish natijalari inson tomonidan faoliyat 
maqsadini ro‘yobga chiqarish rejasini va modelini yaratishda ifodalanuvchi antitsipatsiya 
(lot. «anticipatio» - oldindan sezish, payqash, oldindan idrok qilish, hodisa mohiyatini 
ochishdagi topqirlik) bir necha bosqichlardan iborat ekanligidan dalolat bermoqda. Jahon 
psixologlari antitsipatsiyani besh darajaga ajratib o‘rganmoqdalar, chunonchi: 
Antitsipatsiyaning subsensor (lot. «sub» osti va «sensis» - sezish, ya’ni idrok qilishning 
ongosti holati) darajasining ifodalanishi inson gavdasining o‘zgarishida, uning ideomotor 
(ihtiyorsiz harakat) jarayonida, tashqi ta’sirga tezkor javob qaytarishida o‘z aksini topib, 
gavdaning mujassamlashuvi va harakat barqarorligi insonning ixtiyoriy sa’y-harakatiga 
tayyorgarlik ko‘rish uchun muhim zamin ta’minlaydi. Antitsipatsiyaning sensomotor (lot. 
«senses» - sezish, «motor» - harakat) bosqichi harakatdagi jismlarni o‘zaro taqqoslashda, 
murakkab harakatlarni muvofiqlashtirishda, tezkor harakatning muhitdagi vaqt va 
fazoviy o‘zgarishlar mutanosibligini uzluksiz ravishda idora qilib turishda namoyon 
bo‘ladi. 
Perseptiv (lot. «rersertio» - idrok) bosqichda idrok qilish xotira jarayonlari bilan 
uyg‘unlashib ketadi. Buning natijasida o‘tmish tajribalariga asoslanib kelajakda vaqt va 
fazoviy o‘zgarishlar yuz berishi ehtimoli chuqur tahlil qilinadi, uning obrazlari 
yaqqollashtiriladi. Antitsipatsiyaning tasavvur darajasi obrazlarning vaqt va fazoviy 
o‘zgarishiga binoan ularni fikran qaytadan yaratish, bunyod etish, goho aralashma 
tasvirlar vujudga keltirish, ularning sxemasi va rejasini tuzish uchun insonda 
uquvchanlik, qobillik hamda ijodiy faollikning tug‘ilishini namoyish qiladi. 
Antitsipatsiyaning beshinchi bosqichi nutq va tafakkur yordamida bo‘lg‘usiholatlar, 
hodisalar, keskin o‘zgarishlar to‘g‘risida bashorat (prognoz) qilish xulq-atvor 
harakatlarini va amalga oshiriluvchi faoliyatini rejalashtirish jarayonining yuksalishi 
bilan boshqa darajalardan sifat jihatidan ajralib turadi. Mazkur bosqichda umumlashtirish 
va mavhumlashtirishning ayrim sermahsul darajalari, mantiqiy usullar, oqilona hamda 
maqsadga muvofiq hatti-harakatlarning yuqori samara beruvchi ko‘rsatgichlari o‘zining 
cho‘qqisiga erishadi. 

Download 447,68 Kb.