Jumladan:
1) dastlabki tashqi ko‘rinish, istaraning issiqligi;
2) sub’ektga nisbatan rishtasiz bog‘lanib qolishlik, ongsizlik darajasidagi
anglashilmagan ichki noaniq moyillik;
3) shaxslarning xarakterida o‘xshashlikning mavjudligi;
4) sheriklarning muomala maromidagi yaqinlik va b.
Yaqqol ko‘rinish deb holat, hodisa va tasodifni yaqqol oldindan ko‘rish, yaqqol
g‘oyibdan xabar kelish (olish) singari parapsixologik muammodir. Aksariyat vaziyatlarda
yaqqol ko‘rishlik bilish sub’ektining shaxsiy xayoloti, o‘zgalarning diqqatini tortishga,
jalb qilishga aloqador hissiy kechinmalar bo‘lib, uning yaqqollilik ehtimoli darajasi juda
pastdir. Biroq shu narsani rad etmaslik kerakki, ayrim allomalarning bashoratlari, yaqqol
oldindan ko‘rish imkonining yuksakligi, aniqligi kishini hanuzgacha hayajonga soladi.
Idrok xususiyatlari turli jabhalar,
vaziyatlar, sharoitlarda namoyon bo‘ladi.
Idrokning muhim xususiyatlaridan biri – bu faol ravishda, bevosita aks ettirish
imkoniyatining mavjudligidir. Odatda insonning idrok qilish (perseptiv) faoliyati uning
o‘zlashtirilgan bilimlari, to‘plangan tajribalari, shuningdek,
murakkab analitik-sintetik
harakatlar tizimi zamirida vujudga keladi. Bu holat bosqichma-bosqich o‘zaro bir-birini
taqozo etuvchi tarkibiy qismlardan iboratdir. Idrokning yana bir muhim xususiyati –
uning umumlashgan holda narsa va hodisalarni aks ettirishidir. Inson psixikasiga kirib
borayotgan ko‘pqirrali, ko‘pyoqlama alomatlari idrok qilish bilan cheklanib,
chegaralanib qolmasdan, balki ular aniq jism yoki hodisa sifatida baholanadi. Jismlarning
o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash bilan qanoat hosil qilmasdan, balki mazkur narsalarni
ma’lum ma’noviy qismlarga ajratadi. Jumladan, «soat», «bino», «hayvonot» va h.k.
Idrok etilayotgan narsalarning fizik holati o‘zgarsa ham, lekin uning ko‘z to‘r
pardasidagi obrazining o‘zgarmasligi eng muhim xususiyati bo‘lib, u barqarorlik yoki
konstantlik deyiladi. Doimiylik, o‘zgarmaslik uning acociy belgilari hisoblanib, ular
yordamida inson o‘zgaruvchan olamda to‘g‘ri mo‘ljal oladi.
Idrokning navbatdagi
xususiyati – uning harakatchanligi va boshqaruvchanligidir. Masalan, toshko‘mir
yorug‘likda yog‘du sochadi, oq qog‘ozdan ko‘proq nur balqiydi. Lekin inson bu
narsalarni «qora» va «oq» deb idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita sub’ektiv
taassurotlarga nisbatan o‘zgartishlar hamda tuzatishlar kiritadi. Chunki idrok jarayoni
inson oldida turgan maqsadga, unga berilgan ustanovkaga (ongli, ixtiyoriy ko‘rsatmaga)
uzviy bog‘liq holda irodaviy boshqarilish xususiyatiga egadir. Shuning uchun insonni
idrok qilish (perseptiv) faoliyatida ongli boshqariluv imkoniyati mavjud bo‘lib, ular nutq
orqali amalga oshiriladi. Idrokning yaxlitlilik xususiyati alohida namoyon bo‘luvchi
ayrim alomatlarda ifodalanuvchi narsalarni predmet yoki jism tariqasida in’ikos qilish
qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Jismlarning aniqligi, ravonligi predmet yoki jism sifatida
ko‘zga tashlanishida o‘z
ifodasini topib, muayyan tuzilishini vujudga keltiradi. Idrok
mazmuniga, tarkibiga kiruvchi har qanday hodisa, verbal yoki noverbal tarzda
ifodalanishidan qat’iy nazar, u predmet yoki jism sifatida gavdalanadi va yaxlitligini
namoyish etadi. Narsa va hodisalarning yaxlit holda aks etishida ularning hajmi, fazoda
egallagan o‘rni, rangi, ichki mohiyati, ko‘rinishi, vazni to‘g‘risida muayyan tushunchaga
ega bo‘lish talab etiladi. Buning uchun idrok qilinadigan jism aniq tuzilishga, ya’ni
tuzilishi ega bo‘lishi lozim. Ana shu muhim xususiyat idrokning strukturaviyligidir.
Idrokning strukturaviyligi xususiyatisiz uning yaxlitlik xususiyati bo‘lishi mumkin emas,
chunki struktura
qismlardan vujudga kelsa, alohidalik birikmasidan yaxlit tuzilma
yaratiladi.
Har qanday narsa va hodisalar inson tomonidan idrok qilinmaydi. Chunki u tabiiy
va sun’iy shart-sharoitlar, ob’ektiv va sub’ektiv omillar tekshiriluvidan o‘tkazilib, ya’ni
saralash, tanlash jarayoni amalga oshiriladi, nomutanosiblik, me’yordan tashqari
ma’lumotlar aks ettirish doirasidan chetda qolib ketaveradi. Yuqoridagi xususiyatlarning
barchasi insonning yosh xycyciyatlariga, aqliy kamolotiga, tajribasiga, bilim saviyasiga
bog‘liqdir. Lekin to‘g‘ri (adekvat) idrok qilish uchun ma’lum shart-sharoitlar muhayyo
bo‘lmog‘i lozim.
Jahon psixologlari asarlarini tahlil qilish natijalari inson tomonidan faoliyat
maqsadini ro‘yobga chiqarish rejasini va modelini yaratishda ifodalanuvchi antitsipatsiya
(lot. «anticipatio»
- oldindan sezish, payqash, oldindan idrok qilish, hodisa mohiyatini
ochishdagi topqirlik) bir necha bosqichlardan iborat ekanligidan dalolat bermoqda. Jahon
psixologlari antitsipatsiyani besh darajaga ajratib o‘rganmoqdalar, chunonchi:
Antitsipatsiyaning subsensor (lot. «sub» osti va «sensis» - sezish, ya’ni idrok qilishning
ongosti holati) darajasining ifodalanishi inson gavdasining o‘zgarishida, uning ideomotor
(ihtiyorsiz harakat) jarayonida, tashqi ta’sirga tezkor javob qaytarishida o‘z aksini topib,
gavdaning mujassamlashuvi va harakat barqarorligi insonning ixtiyoriy sa’y-harakatiga
tayyorgarlik ko‘rish uchun muhim zamin ta’minlaydi. Antitsipatsiyaning sensomotor (lot.
«senses» - sezish, «motor» - harakat) bosqichi harakatdagi jismlarni o‘zaro taqqoslashda,
murakkab harakatlarni muvofiqlashtirishda, tezkor harakatning muhitdagi vaqt va
fazoviy o‘zgarishlar mutanosibligini uzluksiz ravishda idora qilib turishda namoyon
bo‘ladi.
Perseptiv (lot. «rersertio» - idrok) bosqichda idrok qilish xotira jarayonlari bilan
uyg‘unlashib ketadi. Buning natijasida o‘tmish tajribalariga asoslanib kelajakda vaqt va
fazoviy o‘zgarishlar yuz berishi ehtimoli chuqur tahlil qilinadi, uning obrazlari
yaqqollashtiriladi. Antitsipatsiyaning tasavvur darajasi obrazlarning
vaqt va fazoviy
o‘zgarishiga binoan ularni fikran qaytadan yaratish, bunyod etish, goho aralashma
tasvirlar vujudga keltirish, ularning sxemasi va rejasini tuzish uchun insonda
uquvchanlik, qobillik hamda ijodiy faollikning tug‘ilishini namoyish qiladi.
Antitsipatsiyaning beshinchi bosqichi nutq va tafakkur yordamida bo‘lg‘usiholatlar,
hodisalar, keskin o‘zgarishlar to‘g‘risida bashorat (prognoz)
qilish xulq-atvor
harakatlarini va amalga oshiriluvchi faoliyatini rejalashtirish jarayonining yuksalishi
bilan boshqa darajalardan sifat jihatidan ajralib turadi. Mazkur bosqichda umumlashtirish
va mavhumlashtirishning ayrim sermahsul darajalari, mantiqiy usullar, oqilona hamda
maqsadga muvofiq hatti-harakatlarning yuqori samara beruvchi ko‘rsatgichlari o‘zining
cho‘qqisiga erishadi.
