Idrok qiluvchi shaxsning psixikasida ro’y beradigan o‘zgarishlar
bilan yuzaga
keladigan tasodifiy illyuziyalar ham mavjuddir. Sahroda chanqagan inson uzoqda
yarqirab turgan sho’rhok yerni ko’l deb idrok qilishi (lekin bu illyuziyani sahrodan farq
qila olishi joiz) yoki o’rmondagi to’nka qo’rqoq insonning ko‘ziga
bironta yirtqich
hayvonga o’xshab ko’rinishi xuddi shu illyuziyalar jumlasidandir.
O’q chiziqlari illyuziyasi uzunligi baravar bo’lgan ikki o’q chiziqning chetlariga
ikki xil (kesishmaydigan va kesishadigan) chiziqlar chizilsa, illyuziya paydo bo’ladi.
Ya'ni, kesishadigan chiziqlar o’q chiziqga nisbatan kesishmaydigan chiziqlar chizilgan,
o’q chiziqidan uzunroq bo’lib ko’rinadi. Bu illyuziya kesishadigan va kesishmaydigan
chiziqlar tamoyillariga asoslangan.
Parallel qilib chizilgan bir
necha chiziqlar parallel emas, balki har xil tomonga
kesilgan chiziqlardek tuyuladi. "Temir yo’l" illyuziyasi kesishadigan to’g’ri
chiziqlarning torroq joyiga joylashgan chiziq uzunroq bo’lib ko’rinadi.
Aslida esa har
ikkala parallel chiziqning uzunligi tengdir.
Ikkita barovar doira shaklini chizib, ulardan birini o’sha
doiradan kattaroq,
ikkinchisini esa kichikroq doiralar ichiga olinsa, ikkinchi doira kattaroq ko’rinadigan
bo’lib qoladi. Ya'ni kichik doiralar o’rtasida berilgani katta doiralar orasida berilganiga
qaraganda kattaroq bo’lib ko’rinadi.
Birinchi odamga qaraganda ikkinchisi uzunroq, uchinchisi esa undan ham uzunroq
bo’lib ko’rinadi. Aslida esa ular balandligi jihatidan bir - biriga teng.
Tik chiziqlarni ortiqcha baholash illyuziyasi silindrning balandligi, hoshiyasining
kengligidan kattaroq bo’lib ko’rinadi. Aslida silindirning
balandligi va hoshiyasining
kengligiga bab-barovar. "Elpig’ich" ilyuziyasi-parallel chiziqlar orasidagi chiziqlarning
ta'siri bilan ba'zida egilgandek, ba'zida esa burilib ketgandek bo’lib ko’rinadi.
Daryoda suzib ketayotgan katta va kichik ikki kema palubasi uzunligi jihatidan bir-
biriga barovar to’g’ri chiziq kesmalari bilan tasvirlangan bo’lsada, katta kema palubasi
uzunroq bo’lib ko’rinadi. "Jonli doiralar" illyuziyasi. Katta va kichik doiralar chizilgan
rasmlar aylanmaydi, albatta. Lekin kitobni qo’lga olib, uni o’ngdan chapga yoki chapdan
o’ngga bir necha
sekund aylantirsak, doiralar go’yo aylanayotgandek tuyuladi.
