Ma'lumki idrok odatda ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo’ladi. Ixtiyorsiz idrok hamisha
ixtiyorsiz diqqat bilan bog’liq bo’lib, muayyan bir maqsadsiz, hech qanday iroda kuchi
sarf qilinmasdan amalga oshiriladi. Ixtiyorsiz idrok biror narsani to’satdan, ta'sir
etayotgan narsalarning boshqa narsalardan
keskin farq qilishi, haddan tashqari
originalligi, yorqinligi natijasida yuzaga keladi. Ixtiyorsiz idrok odamning butun faoliyati
davomida uzluksiz davom etib, ayrim paytlarda ixtiyoriy idrok bilan almashinib turadi.
Lekin shunday bo’lsa ham inson hayotida ixtiyoriy idrokning roli benihoya kattadir.
Ixtiyoriy idrok oldindan belgilangan muayyan
bir maqsad asosida amalga
oshiriladi. Idrokning ishtiroki asosan ixtiyoriy idrokda namoyon bo’ladi. Chunki ixtiyoriy
idrok ko’pincha odamda irodaviy zo’r berishni talab qiladi. Masalan, darsni ixtiyoriy
idrok bilan eshitib o’tirish odamdan anchagina iroda kuchini talab qiladi.
Umuman
olganda, har qanday ixtiyoriy idrokda albatta diqqat qatnashadi.
Tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalarni yaxlit aks ettirishdan iborat bo’lgan
iroda jarayonining bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bordir. Odatda ikki idrok turi farq
qilinadi. Ulardan biri sodda idrok bo’lsa, ikkinchisi murakkab idrokdir. Sodda idrok
deganda atrofimizdagi
turli-tuman narsalari masalan, xonadagi stol-stullar, shkaflar
hamda shkaflardagi o’yinchoqlarni idrok qilish sodda idrok qilishdan iboratdir.
Idrokni tasnif qilishda materiyaning
yashash shakllari - fazo, vaqt, harakat asos
qilib olinadi, unga ko’ra idrok quyidagi turlarga ajratiladi:
