idrok jarayoni odamning turmush tajribasi bilan bog’liq ekan, binobarin, idrok jarayoniga
bilim boyligi odamning ishonch, e'tiqodlari, dunyoqarashi, qiziqish va ehtiyojlari hamda
kasbi ta'sir qiladi. Psixologiyada idrok
jarayoniga odamning butun ma'naviy hayot boyligini ta'sir etishini appersepsiya deb
yuritiladi.
Appersepsiya -
idrok jarayonini shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy
tajribalari,
qiziqishlari, motivasiyasi, ehtiyojlari va odatlari,
umuman ruhiy hayotining
barcha mazmuni bilan belgilanishidir. Appersepsiya hodisasi tufayli odamlar o‘zaro
idrokining mazmuni bilan bir-birlaridan muayyan darajada tafovutlanadilar, ya'ni ular
aynan bir xil narsani uzining bilimi,
saviyasi, nuqtai nazari, dunyoqarashi va ijtimoiy
kelib chiqishiga asoslangan holda turlicha idrok qiladilar hamda aks ettiradilar. Masalan,
daladagi gullab turgan paxtani oddiy bir talaba bilan tajribali
agronom idrok qiladigan
bo’lsa, albatta, ularning idroklari, ya'ni paxtani aks ettirishlari juda katta farq bo’ladi.
Talaba shunchaki, odatdagi oddiy bir paxta sifatida aks ettirsa, agronom paxtaning
qanday navi, taraqqiyotning qaysi bosqichda ekanligi, taxminan qancha hosil berishi va
shu kabilar bilan birga chuqur hamda juda to’la idrok etadi. Pedagogik va psixologik
bilimlarga ega bo’lgan tarbiyachi bilan bunday bilimlardan mutlaqo xabarsiz bo’lgan
oddiy bir onaning bolalaridagi turli extiyojlar va harakatlarni idrok qilishlari o’rtasida
keskin farq mavjud. Masalan, ildiz tushunchasini bolalar o’simliklarning moddiy asosi
sifatida, matematiklar sonlarning ildizi ko’rinishida, ijtimoiy nuqtai-nazardan qarindosh-
urug’chilik shaklida ko‘z oldiga keltiradilar.
Appersepsiya tushunchasi ba'zi hollarda idrokning aniqligi, to’liqligi, ravshanligi,
predmetliligi, tanlovchanlik kabi sifatlarning ma'nosi o’rnida qo’llanilgan. Psixologik
nazariyalariga ko’ra, appersepsiya hodisasi barqaror va vaqtincha (muvaqqat) deb
yuritiluvchi ikki turga ajratiladi. Barqaror appersepsiya hodisasi shaxsning dunyoqarashi,
qat'iy maslagi, motivasiyasi,
qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi,
xulq-atvori,
ma'naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bog’liq bo’lib, u o’ta murakkab tuzilishga egadir.
Muvaqqat (vaqtincha) appersepsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilishi jarayonidagi
emosional holatiga, ya'ni uning kayfiyati, ruhlanishi, shijoati, stress, affekt ko’rinishidagi
his-tuyg’ularida, ularning sur'ati, davomiyligi tizimida o‘z ifodasini topadi.
Idrok xususiyatining yana bir o‘ziga xos xususiyati uning konstantligidir.
