|
3-Mavzu: Sezgi va idrokning psixologik mohiyati, fiziologiyasi reja
Pdf ko'rish
|
| bet | 13/25 | | Sana | 21.05.2024 | | Hajmi | 447,68 Kb. | | #247741 |
Bog'liq 3-mavzuSezgilar kontrasti
qarama-qarshi sifatga ega bo’lgan bir vaqtdagi qo‘zg’alish
tufayli sezgirlikning o‘zgarishidir. Masalan, tinch joyda tovush kuchliroq seziladi.
Oqimtir fonda qora rang qoraroq, qoramtir fonda oq rang yana ham och bo’lib seziladi.
Odam charchaganda sezgirlik pasayadi. harakat oshganda sovuqqa sezgirlik o’tkirlashadi.
Sezgirlik kasbga ham bog’liq. Masalan, rassomlarda rang sezish, musiqachilarda tovush
sezish va shu kabilar.
Idrok haqida tushuncha
Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bo’lib, barcha
ruhiy holatlar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni egallangan
bilimlar, tajribalar, ko’nikmalar bir davrning o‘zida namoyon bo’ladi, aks ettirishda
ishtirok etadi. Idrok sezgiga nisbatan bir muncha murakkabroq, to’laroq aks ettirish
jarayoni bo’lib, sezgi a'zolarimizga ta'sir etib turgan narsa va hodisalarni butun belgi
hamda xususiyatlari bilan butunligicha, ya'ni yaxlit aks ettirishdan iboratdir. Masalan,
olmani ko’rgan paytimizda uning shakli, rangi, ta'mi, hidi va navi bilan birgalikda bir
butun narsa tarzida idrok etamiz. Demak, idrok qilish jarayonida deyarli barcha
sezgilarimiz qatnashadi. Shuning uchun ham idrok sezgiga nisbatan ancha murakkab aks
ettirish jarayonidir. Shaxs tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning faqat ayrim
xossalarini ongda aks ettirib qolmaydi, balki ularning barcha xossalarini birgalikda bir
butun holda ham aks ettiradi. Psixologik adbiyotlarda idrok tushunchasiga turlicha
ta'riflar uchraydi. Jumladan M.Vohidovning "Psixologiya" darsligida
idrok
deb sezgi
a'zolarimizga ta'sir etayotgan narsa va hodisalarni yaxlit holicha aks ettirishga aytiladi,
deb keltiriladi. V.Karimovaning "Psixologiya" o’quv qo’llanmasida
idrok
bu
bilishimizning shunday shakliki, u borliqdagi ko’plab xilma-xil predmet va hodisalar
orasida bizga ayni paytda kerak bo’lgan ob'ektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda
aks ettirishimizni ta'minlaydi.
Keltirilgan ta'riflardan kelib chiqqan holda idrokka quyidigicha ta'rif berish
mumkin:
Idrok
-deb sezgi a'zolariga bevosita ta'sir etib turgan narsa-hodisalar obrazlarini
kishi ongida bir butun holda aks ettirilishiga aytiladi.
Kishi narsa-hodisalarning ayrim xossalarini sezadi. Uni bir butun holda idrok
qiladi. Chunki narsa va xossa bir-biridan ajralgan holda mavjud bo’lmaydi. Odam
narsalarni idrok qilayotganda uning ayrim xossalarini sezadi. Masalan: chaqmoq qandni
idrok qilinadi, uning shirinligi seziladi. quyoshni idrok qilinadi, uning issiqligi seziladi
va boshqalar.
Idrok qo‘zg’atuvchilarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq
qilib, narsani butunligicha, yaxlitligicha, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks
ettiriladi. Shuning uchun idrok ayrim sezgilarning oddiy yig’indisidan iboratdir, degan
xulosa chiqarib bo’lmaydi. Idrok o‘ziga xos tuzilishga ega bo’lgan hissiy bilishning sifat
jihatidan yangi yuksakroq bosqichidir.
Idrokning muhim tomonlaridan biri - uning xususiyatlarini turli jabhalar,
vaziyatlar, sharoitlarda namoyon bo’lishidir. Idrokning muhim xususiyatlaridan biri - bu
faol ravishda bevosita aks ettirish imkoniyatining mavjudligidir. Odatda insonning idrok
qilish (perseptiv) faoliyatini uning o‘zlashtirilgan bilimlari, to’plagan tajribalari
shuningdek, murakkab analitik-sintetik harakatlar tizimi zamirida yuzaga keladi.
Idrokning yana bir muhim xususiyati, uning narsa va hodisalarni umumlashgan
holda aks ettirilishdir. Ma'lumki, inson psixikasiga kirib borayotgan ko’p qirrali, ko’p
yoqlama amallari idrok qilish bilan cheklanib, chegaralanib qolmasdan, balki o’sha
majmua aniq qism yoki hodisa sifatida baholanadi.
Idrokning navbatdagi xususiyati uning harakatchanligi va boshqaruvchanligidir.
Masalan: toshko’mir yoruqlikda yoqdu sochadi, oq qog’ozdan ko’proq nur balqiydi.
Lekin inson bu narsalarni "qora" va "oq" deb idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita
sub'ektiv taassurotlarga nisbatan o‘zgartirishlar, tuzatishlar kiritadi.
|
| |
