E = 1 R1 E - sezgirlik P-qo‘zg’atuvchining ta'sir me'yori.
Ko’rish va eshitish analizatorining sezuvchanligi juda yuksakdir.
S.I.Vavilov (1851-
1951)ning tajribalarida ko’rsatilganidek, kishining ko‘zlari to’r pardagi bor yo’g’i 28
kvant atrofida nur tushgan taqdirda ham yoruqlikni ko’ra oladi. Tim qorong’ulikda 27
kilometr masofada yonib turgan shamni ko’rish qobiliyatiga egamiz. Ayni paytda
badanimizga biror narsa tekkanini sezishimiz uchun ko’rish va eshitish sezgilari hosil
bo’lishiga sarflanganiga nisbatan, 100-10000000 barovar zid quvvat talab qilinadi.
Analizatorning mutlaq sezuvchanligi sezgining faqat quyi emas, balki yuqori
chegarasi bilan kifoyalanadi. Sezgining mutlaqo
yuqori sezuvchanligi deb
qo‘zg’atuvchining kuch bilan ta'sir qilishiga aytiladi. Bunda ta'sir ko’rsatayotgan
qo‘zg’atuvchiga aynan o’xshaydigan sezgi hosil bo’ladi. Bizning reseptorlarimizga ta'sir
qilayotgan qo‘zg’atuvchilar kuchining yana ham oshishi og’riq sezgisini hosil qiladi.
Sezgi a'zolari yordamida u yoki bu qo‘zg’atuvchining faqat bor yo yo’qligini qayd
etmasdan, balki qo‘zg’atuvchilarning kuchiga va sifatiga qarab farqlay olishimiz
mumkin. Sezgilar o’rtasidagi bilanar-bilinmas farqni hosil qiluvchi ikkita qo‘zg’atuvchi
o’rtasida mavjud bo’lgan minimal
farq ajratish chegarasi yoki ayirma chegarasi deb
ataladi.
Nemis fiziologi
E.Veber (1795-1878) kishining o’ng va chap qo’llarida ko’tarib
turgan ikkita narsaning qaysi biri og’irroq ekanligini aniqlay bilish qobiliyatini tekshirar
ekan, farq ajratish sezgirligi mutloq emas, balki nisbiyligini qayd etgan edi. Bundan
qo’shimcha qo‘zg’atuvchining asosiy qo‘zg’atuvchiga nisbatan doimiy o’lcham bo’lishi
kerak, degan ma'no kelib chiqadi. Jumladan, qo’lda 100 gramm og’irlikdagi yuk turgan
bo’lsa yukning bilinar-bilinmas og’irligini payqash uchun og’irlik 3.4 gramm atrofida
oshirilishi kerak. Yukning og’irligi 1000 gramm bo’lgan taqdirda esa sezgi hosil qilishida
salgina farq sezishi uchun og’irlik 33.3 gramm chamasi oshirilishi kerak. Shunday qilib,
ilk qo‘zg’atuvchining o’lchami qanchalik katta bo’lsa, unga qo’shimcha ham shunchalik
katta bo’lishi lozim.
Farqlanishning boshlanishi mazkur analizator uchun doimiy bo’lgan nisbiy
o’lchash bilan belgilanadi. Ko’rish analizatori uchun bu nisbat taxminan
100
1
ni, eshitish
analizatori uchun
10
1
ni, taktil analizatori uchun,
30
1
ni tashkil etadi. Bu holatni tajriba
yo’li bilan tekshirish uning faqat o’rtacha kuchga ega bo’lgan qo‘zg’atuvchilar uchun
urinish ekanligini ko’rsatadi.
Nemis fizigi G.Fexner (1801-1887) Veber o’tkazgan tajribalarda olingan
ma'lumotlarga asoslanib, sezgilarning jadalligi qo‘zg’atuvchining kuchiga bog’liqligini
quyidagicha shaklida ifodalangan edi.
S = KLg j +C
Bunda S - sezgining jadalligini, j - qo‘zg’atuvchining kuchini, K va C konstantlar
o‘zgarmas, doimiyligi va miqdorlarni bildiradi. Asosiy
