Tuproq tugaydigan va tiklanadigan resurslarga kiradi. Tuproq
tarixiy tarkib topgan
murakkab, mustaqil tabiiy jism boʹlib, oʹzgaruvchan dinamik hosiladir.
Yer yuzi turli qobiqlari oʹrtasidagi aloqadorlik tuproq orqali amalga oshadi. Tuproq tabiiy
landshaftlarning asosi hisoblanadi.
-Tuproqni biosferadagi bajaradigan faoliyatiga qarab organik hayot zanjirining eng
muhim xalqasi –deb yuritsa boʹladi.
-Tuproqda u yoki bu mikroelementlar yetishmasligi yoki ortiqchaligi, organizmlarning
rivojlanishi va insonning sogʹligʹiga bevosita taʹsir koʹrsatadi;
-Tuproq
kasallik tarqatadigan;
-Koʹplab mikroorganizmlar uchun zarur hayot muhiti hisoblanadi.
Tuproqda sil, vabo, oʹlat, ich-terlama va boshqa kasalliklarning qoʹzgʹatuvchilari
boʹlishi mumkin. Biosferada tuproqning eng muhim roli shundaki, barcha
organizmlarning qoldiqlari tuproqda parchalanadi va yana mineral birikmalarga aylanadi.
Typroq qatlamisiz yer yuzida hayotni tasavvur ham qilib boʹlmaydi.
Dehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayotidagi ahamiyati keskin
oshib ketgan. Inson oʹzi uchun zarur boʹlgan barcha oziq mahsulotlari va koʹplab boshqa
vositalarni bevosita yoki bilvosita tuproqdan oladi. Yer yuzidagi
hozirgi mavjud tuproq
qatlami jamiyat taraqqiyoti natijasida kuchli oʹzgargan. Insoniyat tarixi davomida 2 mlrd.
gektardan ortiq unumdor tuproqli yerlar yaroqsiz holga keltirilgan. Har yili
sayyoramizdagi qishloq xoʹjaligi uchun yaroqli yerlar maydoni shoʹr bosishi, yemirilishi
natijasida 5-7 mln.gektarga kamaymoqda. Tuproqlarga inson taʹsirining kuchayishi sugʹo-
iladigan dexqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan bogʹliq.
Yer
yuzi
tuproq qatlamining hozirgi holati birinchi navbatda kishilik jamiyatining faoliyati bilan
belgilanadi. Inson tuproqlarga ijobiy va salbiy taʹsir koʹrsatadi. Inson tuproqlarning
hosildorligini
oshirishi, yerlarning holatini yaxshilashi mumkin. Shuning bilan birga
shahar qurilishi, atrof-muhitning ifloslanishi, agrotexnik
tadbirlarning talabga javob
bermasligi natijasida tuproqlar bevosita yoʹq qilinishi, yaroqsiz holga kelishi, yemirilishi
mumkin. Hozirgi kunda tuproqlar maydonining kamayishi uning tiklanishidan minglab
marta tezroq amalga oshmoqda.
Oʹzingizga maʹlumki, Oʹlkamizda iyun oyining oʹrtalariga borib, dalalarimizda pishib
yetilgan gʹallani oʹrib-yigʹib olish ishlari avj pallasiga kiradi. Boshoqli don ekinlaridan
boʹshagan yerlarni takroriy ekin ekishga tayyorlash ishlari boshlanadi. Odatda, don
Sahar
va qishloq
hududidagi va boshqa
45%
Haydaladigan yerlar
10%
O’tloq va
yaylovlar
17%
O’rmonlar
28%
14.1.1-rasm. Dunyo yer fondi.
ekinlaridan boʹshagan maydonlar gʹalla qoldiqlaridan tozalanib, keyin shudgor qilinishi
kerak. Lekin koʹp hollarda osongina yoʹli, uni yoqib yuborish holatlari (14.1.3-rasm)
uchramoqda. Masalan, Sirdaryo viloyati Ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish
boshqarmasining, Atmosfera havosini nazorat va muhofaza qilish ins- pektsiyasi
xodimlari oʹtkazgan reyd natijasiga koʹra, Guliston tumani ―Istiqlol‖ SIU (suv
isteʹmolchilari uyushmasi) hududidagi ―Qodir‖ fermer xoʹjaligining gʹalladan boʹshagan
1.8 gektar maydondagi somon poyalari qoldiqlari oʹt qoʹyib-yoqib yuborilganligi
aniqlanib, mazkur holat yuzasidan xoʹjalik rahbari A. Qodirqulovga nisbatan Oʹzbekiston
Respublikasining ―Maʹmuriy javobgarlik toʹgʹrisida‖gi Kodeksning 88-moddasi 3-qismi
boʹyicha jazo qoʹllanilib, 748875 soʹm miqdorda jarima undirib olingan1.
