7-ilova
Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar
Asar o‘n to‘rt bobdan iborat. Dostonning dastlabki to‘rt bobi an’anaga ko‘ra muqaddima
bo‘lib, beshinchi bobdan asosiy qism boshlangan. Bu boblarda, asosan, bilimning ahamiyati,
jaxolatning zarari, til odobi,
dunyoning foniyligi, saxovat va baxillik, kamtarlik hamda
axloqlilikning eng muxim xususiyatlari tarannum etiladi.
Asarda boshqa ta’limiy-axloqning asarlar kabi insonni barkamol etishning asosiy belgisi
bu uning xushxulqligidir, deyiladi. Shuning uchun adib asarda axlokiy
tarkibiy kismi sanalgan
tilni tiyish, mol dunyoga muxabbat qo‘yishning oqibatlari, saxovat va baxillik, kamtarlik, jinoyat
yo‘lidan saqlanish haqida, harom va xalollikning farzlari, ularni bir-biridan farqlay olish, e’tiqod
va sadoqat kabi muhim masalalar ustida fikr yuritadi.
Ulug‘likka yetsang unutma o‘zing,
Agar atlas kiysang, unutma bo‘zing.
Qora bosh yag‘isi qizil til turur,
Necha bosh edi u, yana ham eyur.
Ming yer do‘sting ersa o‘qish ko‘rmagil,
Bir yer dushman ersa, ani ozlama.
Ulug‘lar ne bersa, emasmen dema,
Ilig sur, og‘iz ur, emasang yema.
Tiling bekta tutg‘il tishing sinmasun,
Qolu chiqsa bekta tishing siyur.
Harislik ma erg‘a yovuz xislat bo‘l,
Harislik so‘ng g‘am, o‘kinch hasrat ul.
8-ilova
Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati
Kaykovusning o‘zi ta’kidlaganidek, butun bir asar oxirgi bobda ta’rif berilgan
javonmardlar tarbiyasiga bag‘ishlangan. Kaykovus «... barcha fikr va tushunchalarim sening
uchun kitobga yozdim va har bir ilm, har hunar va har peshakim bilur edim, hammasini qirq to‘rt
bobda bayon etdim», deyish bilan har bir yoshning aqliy, axloqiy,
jismoniy tarbiyasiga oid
turmush tajribasi bilan bog‘langan holda kamolga yetkazish yo‘llari va usullarini bayon etgan.
Kitobda javonmardlar egallashi zarur bo‘lgan quyidagi yo‘nalishlarda ta’lim-tarbiya berish
nazariyasi ko‘zda tutilgan:
1. Bilim olish haqida.
2. Hunar va turli kasb egalari haqida.
3.Turmush va xulq-odob qoidalari haqida.
4. Jismoniy yetuklik haqida.
Chunki har bir javonmard uchun tan, jon, havas va maoni, ya’ni
ham sipohiylik, ham
ma’rifat, ham donishmandlikka ega bo‘lish zarur bo‘lib, bu xislatlar ana shu yuqoridagi to‘rt
yo‘nalishda zikr etilgan.
Kaykovus Pifagor aytgan quyidagi o‘n xislatni har bir kishi o‘zida tarkib toptirishini
ta’kidlaydi. Bular: o‘zidan zo‘r kishi bilan urishmaslik; hasadchi kishi bilan birga jamoat
o‘rtasida o‘tirmaslik: riyokor, ikki yuzlamachi kishi bilan do‘st bo‘lmaslik: yolg‘onchi
kishi
bilan muomala qilmaslik: baxil bilan suhbatda bo‘lmaslik; g‘ayr, dushman kishi bilan sharob
ichmaslik; xotinlar bilan bir erda o‘tirmaslik; kishilarga sir aytmaslik; biror kishi aybingni aytsa,
shu aybni yo‘qotishga harakat qilish; biror kishini ortiqcha maqtash yoki ortiqcha
yomonlamaslik; muxtoj bo‘lgan odamni gina, qahr bilan qo‘rqitmaslik; gunohkorning gunohini
avf etish; kichiklarga mehribon bo‘lish; bir ishni ikki kishiga
buyurmaslik kabi hayotiy
tavsiyalarni keltiradiki, inson o‘z hayotida har bir daqiqada bunday hatti harakatlarga duch keladi.
9-ilova
“Tushunchalar tahlili” metodi orqali allomalarningpedagogik qarashlariga izoh bering
Abu Nasr
Forobiy
Abu Ali ibn
Sino
Mahmud
Qoshgʻariy
Yusuf Xos
Hojib
Ahmad
Yugnakiy
Kaykovus
