esa u davlatlarning ham madaniy rivojlanishga zamin tayyorlagan. Xalifalik
emirilishi jarayonida
tashkil topgan mustaqil davlatlardagi madaniy rivojlanish xalifalik davridagi madaniy
rivojlanishning davomi edi.
Xalifa Xorun ar-Rashid davrida (786-833 y.y.) va uning O‘g‘li al-Ma’mun davrida
Bag‘dodda “Bayt–ul-hikmat” (“Donishmandlik uyi”) (hozir Akademiya ma’nosida) tashkil
etiladi. Mazkur Akademiya barcha ilm sohiblarining ilmiy markaziga aylanadi. Uning qoshida
jahon kutubxonasi tashkil etilgan. Akademiya 813-833 yillarda yanada rivojlangan. Akademiya
qoshida rasadxona ham bo‘lgan, keyinchalik yangi kutubxona qurilgan. Bog‘doddagi mazkur ilm
markazi, o‘z navbatida Sharq va g‘arbda ilm-fanning taraqqiy etishiga, ma’naviy hayotning
rivojlanishiga ta’sir etgan. Bu o‘rinda xalifa al-Ma’munning ilm-fan ravnaqida ko‘rsatgan
homiyligini alohida ta’kidlash joiz.
Zero, xalifa al-Ma’mun ilm fanni juda qadrlagan. U IX asr boshlaridan xalifalikning
Xurosondagi noibi bo‘lib turganda ham Movarounnahr va Xurosondagi olimlarni to‘plab,
ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. Bular orasida al-Xorazmiy, al-Xuttaliy, al-Javhariy,
al-Farg‘oniy, al-Marazviy kabi vatandosh olimlarimiz ham bo‘lgan. Al-Ma’mun xalifalik taxtiga
o‘tirgach u olimlarning barchasini Bag‘dodga chaqirib oladi va “Bayt-ul-hikmat” -
donishmandlik uyi (“Ma’mun akademiyasi”)da arab olimlari bilan hamkorlikda ilm-fan ravnaq
topadi.
Shuningdek, qadimgi yaratilgan madaniy yodgorliklar, ular xoh yunon,
xoh arab, xoh
Movarounnahr va Xuroson xalqining eng qadimgi antik davrlar madaniyati bo‘lsin, Uyg‘onish
davri madaniyatining yaratilishi va rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qildi.
Agar arablar Markaziy Osiyoni bosib olib, bu erda ilgari mavjud bo‘lgan fan va
madaniyat o‘choqlarini yo‘qotgan bo‘lsalar, ko‘p o‘tmay qadimiy ilmiy an’ana asta-sekin
tiklanib, natijada ilm-fanning etuk siymolari etishib chiqa boshlaydi. Bularning barchasining bir-
biriga qo‘shiluvi natijasida Sharqda bir butun madaniyat tarkib topadi va rivojlana boshlaydi.
Yaqin va o‘rta SHarqda, jumladan, Eron, Kavkazorti va Movarounnahrda savdo
aloqalarining rivojlanganligi, ilm-fan, hunarmandchilikning taraqqiy etishi moddiy va madaniy
aloqalarning barchasi umumiy rivojlanishga ta’sir etdi. Yaqin va o‘rta Sharq mamlakatlarida
madaniy yuksalishga olib kelgan asosiy sabab-feodal munosabatlarning yangi bosqichi bo‘ldi.
Bu davr madaniy taraqqiyotida arab xalifaligiga bo‘ysungan mamlakatlarning xo‘jalik-iqtisodiy
aloqalarining kuchayishi va buning oqibatida turli madaniyatlar-hind, Movarounnahr, Eron, arab,
Misr, grek-yunon-rim madaniyatlarining yaqindan o‘zaro aloqasi va bir-biriga ta’sir etib borishi
katta rol o‘ynadi. Haqiqatdan ham bu davrda iqtisodiyot taraqqiy etdi, qishloq xo‘jaligi,
hunarmandchilik rivojlandi.
Bu davrda qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan er maydonlari kengaydi, ko‘plab
sug‘oriladigan erlar ochildi, sug‘orish inshootlari tiklandi, yangilari qurildi, paxta, zig‘ir, kanop
ekilib, ularning tolasidan mato to‘qildi. Movarounnahrda, xususan, Xorazm, Urganch, Farg‘ona,
Samarqand va Buxoro to‘qimachilik
mahsulotlari, ayniqsa Samarqand va Buxoro shoyisi
dunyoga mashhur bo‘lgan.
Qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik, sanoat mahsulotlariningishlab chiqarilishi savdoning
rivojlanishiga yo‘l ochdi. Natijada Yaqin va o‘rta Sharq mamlakatlarining chet davlatlar:
Ispaniya, Hindiston, Xitoy, Vizantiya bilan savdo ishlari ko‘lami ortib bordi.
Pireney yarim orolining arablar tomonidan bosib olinishi insoniyat tarixining yangi
sahifalarini ochib berdi. Bu jarayonning, ayniqsa, YYevropa uchun ahamiyati beqiyos bo‘ldi.
Sharq faqatgina Yevropa madaniyatining rivojiga ta’sir etibgina qolmay, balki umuman,
Yevropalik odamning psixologiyasi, tafakkuri, harakteri, hayot tarzini
tarixiy jarayonni tubdan
o‘zgartirib yubordi. Bu esa o‘z navbatida matematika, falsafa, astronomiya, tabiiyot, tibbiyot,
xulq-odob, turmush tarzi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’sir etdi.
X asrdan boshlab Movarounnahr va Xurosonda mustaqil feodal davlatlar–Tohiriylar,
Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlarining paydo
bo‘lishida xalifalikning yemirilishi ham madaniy hayotning yanada ravnaq topishiga olib keldi.
Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi
o‘zgarishlar, albatta madaniy hayotga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmaydi.
Somoniylar
davlatida Marv, Buxoro, Samarqand va Urganch O‘sha davrning madaniy
markazlari sanalardi.
Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. Maktablarda darslar arab tilida olib borilar edi.
Rasmiy hujjatlar, shariat qoidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar ham arab tilida yozilar
edi. X asr o‘rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish yuritila boshlandi. Ammo hujjatlar, ishlar
fors-tojik tilida bo‘lsa ham, arab imlosida yozilar edi.
Bu shaharlardagi maktablarga hatto tevarak-atrofdagi qishloqlardan oddiy xalq bolalari
ham kelib o‘qiganligi manbalarda keltiriladi.
O‘sha davrda Buxoroda katta kitob bozori bo‘lgan. Kitob do‘konlarida olim va fozil kishilar
uchrashib, ilmiy muloqot, munozaralar o‘tkazganlar. Abu Ali ibn Sino kitob do‘konlaridan birida
Forobiyning Aristotel “Metafizika”siga yozgan sharhlarini sotib olganligini tarjimai holida
hikoya qiladi.
Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo‘lgan.
Amir kutubxonasini o‘sha davrdagi Sheroz kutubxonasi bilan bellasha oladigan yagona
kutubxona sifatida tan olganlar.
Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy
va Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar ijod etganlar. X asrning ikkinchi yarmidan tashkil topgan
Qoraxoniylar davlatida ham ba’zi xonlar o‘z saroylarida kutubxonalar tashkil etdilar. Bu
kutubxonalarda arab va hatto G‘arbiy YYevropa olimlarining asarlari ham mavjud edi. Bu
davrda turkiy til shakllanib bordi. Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg‘ariy
kabi olimlar jahon
ahamiyatiga ega bo‘lgan asarlarini yaratdilar. XI asr boshida G‘aznaviylar davlati, keyinroq
Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlati tashkil topdi. G‘aznaviylar davrida ham ilmiy, ijtimoiy-
falsafiy fikrlar rivojlandi. Mahmud G‘aznaviy o‘z saroyiga juda katta madaniy boyliklarni
to‘playdi, olimlarni ilmiy ishga taklif etadi. Jumladan, Abu Rayhon Beruniyning mashhur
“Hindiston” asarini shu yerda yaratgan edi.
Saljuqiylar davrida Alp-Arslon Muhammad hokimiyatni boshqarganda uning vaziri
Nizom ul-Mulk o‘z davrining mashhur siyosiy arbobi va eng ma’rifatparvar kishilaridan bo‘lgan.
Saljuqiylar hokimiyati harbiylashgan bo‘lib, bu hokimyatning ichki va tashqi siyosatini
Nizom ul-Mulk boshqarar edi. U g‘aznaviylar ish uslubiga bir oz o‘zgartirishlar kiritib,
hokimiyatni boshqarish uslubini ishlab chiqadi va o‘zining “Siyosatnoma” asarini yaratadi
(1091-1092 y.y.). Bu asarda davlatni boshqarish tamoyillari-prinsiplari bayon etiladi. Nizom ul-
Mulk maorifni rivojlantirishda katta xizmat qiladi. 1067 yilda Bag‘dodda o‘zining shaxsiy
jamg‘armasiga o‘sha davrning eng mashhur O‘quv yurti- “Nizomiya” madrasasini qurdiradi. U
olimlar,
din peshvolari, so‘fiylarga katta e’tibor berib, g‘amxO‘rlik qiladi. Uning katta
xizmatlaridan yana biri taqvimni isloh qilgani. U 1074 yili o‘rta SHarq mamlakatlari uchun
kalendar-taqvim tuzadiki, bu taqvim hozirgacha eng takomillashgan kalendarlardan biri
hisoblanadi.
XI asrda Xorazmda ilm-fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma’mun II o‘z saroyiga
zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Bayt-ul-hikma” -Donishmandlar uyi tarixda
“Ma’mun akademiyasi” deb nom qoldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishida Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavayx, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq,
faylasuf Abu
Sahl al-Masixiy, tabib Abulxayr Hammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan shug‘ullanganlar. Lekin
toj-taxt uchun kurash natijasida bu ilm dargohi o‘z faoliyatini to‘xtatib, olimlar tarqab ketadi.
Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko‘tarilish SHarq Renessansi –
Uyg‘onish davrining boshlanishga olib keldi.
Movarounnahrda ilm-fan va ma’rifat sohasida o‘z xizmatlari bilan dunyoga mashhur
bo‘lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, til va adabiyot, pedagogika
sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy,
Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib
bordilar. Qomusiy olimlar o‘z ilmiy merosida ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta
e’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g‘oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va
jismoniy jihatdan kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Shuningdek, Sharq uyg‘onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib, ta’lim-tarbiyada inson
takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o‘lmas ta’limoti
bilan nom qoldirgan
tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi.
