137
qo‘yilgan ishlab chiqarish bo‘lmagan. Shu sababli, odam tez-tez och qolishga
majbur bo‘lgan.
Taxminan o‘n ming yil muqaddam tabiat mevalarini yig‘ish ilk buyuk
kashfiyotga, o‘ziga xos inqilob – dehqonchilik (avvaliga Yerga eng sodda
ishlov berish va urug‘ ekish) va chorvachilikka (yovvoyi hayvonlarni qo‘lga
o‘rgatish va uy mollari sonini ko‘paytirish) olib keldi. Shunday qilib, doimiy
ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot paydo bo‘ldi, natijada, odamlar ma’lum darajada
tabiatdan mustaqil bo‘lishdi. Ishlab chiqarishning muqaddimasi neolit inqilobi
yutuqlariga asoslangan. Yangi tosh asri davrida kremniy, suyak va toshdan
yasalgan mehnat qurollari paydo bo‘lgan. Keyinchalik oziq-ovqat mahsulotlari
birmuncha takomillashgan, temirdan yasalgan texnik vositalar (omoch va
g‘ildirak kashf etilgan) yordamida yaratiladigan bo‘lgan. Ishlab chiqarishning
industriyaga qadar davri shunday boshlandi. Shu davrda iqtisodiyotning
boshlang‘ich sohasi (qishloq xo‘jaligi) ustuvor bo‘lgan. Mehnatga layoqatli
aholining aksariyat qismi dehqonchilik va chorvachilik bilan mashg‘ul
bo‘lgan. Xo‘jalik faoliyatida qo‘l mehnati va uni tashkil etishning eng sodda
shakllari hukmronlik qilgan. O‘troqlashgach odamlar uy- joy va xo‘jalik
imoratlarini barpo etib, qurilish bilan shug‘ullana boshlagan.
Moddiy madaniyatda ro‘y bergan jiddiy sifat o‘zgarishlari aholi sonining
keskin ko‘payishiga ijobiy tas’ir etdi – birinchi demografik portlash sodir
bo‘ldi. Neolit davrida Yer yuzi aholisining o‘sish sur’atlari deyarli uch barovar
ko‘paydi.
Yer yuzi aholisining ko‘payishi va uning iste’mol darajasi oshib borishi
mavjud cheklangan imkoniyatlar bilan ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Qo‘l
mehnati qo‘llanilgan ishlab chiqarishga xos. Bu ziddiyatlar sanoatdagi
to‘ntarish natijasidagina yengib o‘tildi. Mazkur sanoat to‘ntarishi, XIX asrning
60-yillarida Angliyada boshlanib, XX asrning 50-60 yillarida G’arbiy Yevropa
va AQSh da nihoyasiyaga yetdi. Sanoatdagi inqilobning mohiyati shundan
iboratki, qo‘l mehnati keng ko‘lamda mashinalar bilan almashtirildi.
Ishlab chiqarishning industrlashgan davrida iqtisodiyotning ikkilamchi
sohasi – mashinalashtirilgan sanoat ishlab chiqarishi asosiy hisoblanadi.
Sanoat mashina texnikasi yordamida qishlok xo‘jaligida, qurilishda,
transportda va ishlab chiqarishning boshqa muhim sohalarda o‘zgarish yasadi.
Mehnatkashlarning asosiy qismi xo‘jalikning industrial sohalari xodimlari
hisoblanadi. (Masalan, XIX asrning 40-yillari o‘rtalaridayek Buyuk
Britaniyada aholining 3/4 qismini fabrika-zavod ishchilari tashkil etardi).
Shaharlarning aholisi jadal sur’atlar bilan ko‘payib boradi: jami aholining 2/3
qismi shaharlarda istiqomat qiladi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining qudratli
138
o‘sishi va xo‘jalikning ko‘p tarmoqli tarkibiy tuzilishi odamlarning nisbatan
keng darajadagi moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.
Ikki demografik portlash iqtisodiyotning industriallashgan davri bilan
bog‘liq. Uch yuz yigirma yildan ko‘proq (1650 – 1974 yillar) vaqt mobaynida
jahon aholisining soni 7 barobar ko‘paydi. (1650 yilda 650 million kishini
tashkil etardi).
Shunga qaramay industrlashgan iqtisodiyotning yutuqlari ehtiyoj va
iste’molning bosib borayotgan hozirgi zamon bosqichi uchun yetarli emasligi
ayon. Sababi, mexanizatsiyalashgan mehnat sharoitida xodim bir mashinani
boshqaradi va buyumning yuksak sifatini muqim ta’minlashga qodir emas,
vaholanki, busiz eng yangi texnikani yaratib bo‘lmaydi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlar tabiiy xom ashyo va energiya tashuvchi manbalarga tobora keskin
ehtiyoj xis etmoqda. Natijada, nisbatan cheklangan ishlab chiqarish
imkoniyatlari bilan mutlaqo yangi son va sifat jihatidan qaraganda, iste’mol
darajasi o‘rtasida chuqur ziddiyat vujudga keldi. Mazkur ziddiyat 40 – 50
yillarda boshlangan ulkan fan-texnika inqilobi davomida bartaraf etilmoqda.
Bu inqilob ishlab chiqarishning industriyadan keyingi bosqichi sari harakatni
ochib berdi. Bu axbarotlar jamiyatiga o‘tishni anglatadi. Ushbu eng yuqori
bosqichda iqtisodiyotning uchunchi sohasi – barcha xodimlarning 50 – 70%
gacha band bo‘lgan xizmatlar sohasi ayniqsa, rivoj topadi. Xo‘jalikning barcha
sohalarida va ro‘zg‘orda informatika yutuqlari va hozirgi zamon hisoblash
texnikasi keng joriy yetiladi. Bu axborotlarning jamiyat hayotidagi ahamiyatini
keskin oshirish hamda jismoniy va aqliy mehnatni avtomatlashtirish imkonini
beradi. Korxonalardagi ilmiy xodimlar va malakali mutaxassislarning roli
jadal sur’atlar bilan oshib boradi. Endilikda yuksak samarali iqtisodiyot barcha
fuqarolarning eng oddiy ehtiyojlari yetarli darajada to‘liq qondirilishini
ta’minlashga, nisbatan yuqori darajadagi talablari bajarilishini kengaytirishga
qodirdir.
Aytganlarimiz butun insoniyat iqtisodiy faravonligining ana shunday
yuksak chuqqisiga ko‘tariladi, degan ma’noni anglatadimi? Afsuski yo‘q.
Bugungi kunda kurrai zaminimizning iqtisodiy - jug‘rofiy xaritasida ishlab
chiqarish taraqqiyotining turli bosqichlarida turgan mamlakatlarni ham topish
mumkin.
