144
G’arb tadqiqotchilarining fikriga qaraganda, ilg‘or jamiyatlarda «shaxsiy
xizmatlar hukmronligi», ish o‘rniga nomzodni «boshliqlar» bilan aloqasiga
yoki «yuqoridan» bo‘ladigan qo‘ng‘iroqlarga qarab emas, shaxsiy
yutuqlaridan kelib chiqib ishga qabul qilish (yoki qabul qilmaslik) tamoyili
qaror topib bormoqda. Bu, avvalambor, biznes uchun muhim: uni serg‘ayrat
va olg‘a
intiluvchi shaxslar olib borsa, biznes rivojlanadi. Har bir insonni
«hayotining ko‘lami jamiyatga ko‘rsatayotgan xizmatlariga mos darajada
bo‘lishi uchun» qilmishiga qarab baholash kerak, deb ta’kidlar edi XX asrning
eng yirik ish beruvchilaridan biri Genri Ford.
O‘z navbatida mehnatning zakovatlashib borishi mehnat tobora aqliy,
tahliliy, tezkor ijodiy xususiyat kasb etib borayotganligida, odam qo‘li bilan
emas, aqli bilan mehnat qilayotganligida, ishlab chiqarish vazifalarini mustaqil
va oqilona hal etayotganligida, tobora ko‘proq axborotlar oqimi bilan ish olib
borayotganligida, murakkab texnikani, hatto, mashinalarning yaxlit tizimini
boshqarayotganligida namoyon bo‘lmoqda.
Ishlab
chiqarishni
insonparvarlashtirish
jarayoni
go‘yo
uning
odamiylashtirilishini, xodimlarning ehtiyojlariga moslashuvini anglatadi. Bu
«inson elementiga e’tibor» kuchaytirilishini va ergonomika (mehnat
sharoitlarini yengillashtirish va sog‘lomlashtirish,
mehnat jarayonlarini
ratsionallashtirish va texnikalashtirish, xodimlar mustaqilligi va ijodkorligini
oshirish) talablarining bajarilishini taxmin qiladi.
Ford bunga qo‘shimcha qilib, mehnat sharoitlarining yaxshilanishi o‘zi
bilan ishlab chiqarish chiqimlarining kamayishini ham olib keladi, deb
ta’kidlaydi. «Yaxshigina mehnat sharoitlari va daromadlilik aslida bir-biri
bilan uzviy bog‘liq», deydi sarmoyador. Bugungi kunda odamlar ko‘pincha
eng qulay sharoitlarda – o‘z uyida mehnat qilayotgani, sexdagi ish joyi uning
egasi didiga moslashtirib jihozlanishi, dastgohlar va mashinalar yonida
manzarali daraxtlar va gullarning yashnab turishi tasodifiy emas. Buning
oqibat-natijasida mehnatning jozibadorligi va samaradorligi oshib bormoqda.
Nihoyat ishlab chiqarishni demokratiyalashtirish xodimlarning o‘z
firmasi aksiyadorlik kapitalida,
uni boshqarishda, olingan daromadlarni
taqsimlashda ishtirok etishi, korxonaning moliyaviy ahvoli va ijtimoiy-
iqtisodiy istikbollarining oshkoraligi, ishlab chiqarishda «odamlarning o‘zaro
o‘rtoqlik munosabatlari» qaror topishi orqali amalga oshirilmoqda.
Iqtisodiyotda
insonparvarlashtirish
va
demokratiyalashtirishning
muhimligini «sog‘lom fikr yurituvchi ish beruvchilar» va olimlar anglab
yetganiga ancha vaqt bo‘ldi. Yevropada ana shu ilg‘or g‘oyani ingliz
iqtisodchisi Artur Pigu (1877 – 1959) ilgari surgan. AQShda esa XX asrning
20 – 30-yillari oralig‘ida bir guruh jamiyatshunoslar va psixologlar «insoniy
145
munosabatlar», deb atalmish nazariyani ishlab chiqdi va uni tajribalar bilan
tasdiqladi. Ana shu nazariyaga muvofiq har qanday ishlab chiqarish tizimining
markazida
inson-xodim turadi, u bilan «biologik mashina» sifatida emas,
«ijtimoiy-ruhiy mavjudot» sifatida muomala qilish lozim.
Xo‘jalik samaradorligini oshirish uchun birgina moddiy omillar muhim
emas. Mehnatni rag‘batlantirish xilma-xil bo‘lishi kerak. Jumladan, ruhiy
kayfiyat va mehnat jamoasidagi odamlarning munosabatlari bilan bog‘liq,
ruhiy-ijtimoiy omillar (yunoncha psyche – qalb, pyh - socialis – so‘zlaridan
tashkil topgan) ulkan ahamiyatga ega. Xodimlarning o‘z ishchi guruhlaridagi
o‘zaro samimiyligi, jipsligi undagi qulay axloqiy muhit, rahbarlar bilan o‘zaro
yaxshi munosabatlar, har bir xodim manfaatlarining hisobga olinishi, uning o‘z
mehnatidan qoniqish hosil qilishi va hokazolar ana shunday omillar qatoriga
kiradi.
Demak, ishlab chiqarishni boshqarishda xodimlar haqida g‘amxo‘rlik
qilish, ularning o‘rtasidagi munosabatlarda o‘zaro ishonch va totuvlik muhitini
vujudga keltirish, mehnat uchun yakka tartibdagi mukofotlarni jamoa
mukofotlari bilan to‘ldirish, boshqaruvda demokratiyani (oshkoralikni,
odamlaring xabardorligini, boshliqlar bilan xodimlar o‘rtasida
ishonch va
hamkorlikni, qarorlarning birgalikda qabul qilinishini) rivojlantirish
muhimdir.
Ishlab chiqarishni insonparvarlashtirish samarali ekanligini Singapur,
Tayvan, Janubiy Koreya va Osiyodagi boshqa mamlakatlarning tajribalari ham
tasdiqlaydi. Ana shu mamlakatlarda Konfutsiy ta’limoti keng yoyilgan.
Odamlarning o‘zaro munosabatlari konfutsiycha madaniyati zamirida xitoy
tilidan tarjima qilganda, odamiylik, insonga hurmat, mehribonlik, rahmdillikni
anglatuvchi tamoyil yotadi. Aynan ana shu hayotiy qo‘llanmalar korxonalarda
o‘ziga xos hamjihatlik ruhini vujudga keltirish imkonini beradi.
