Mehnatni mexanizatsiyalash (avtomatlashtirish) darajasining ortishi moddiylashgan mehnat
ulushining oshganligi va jonli mehnat sarflashni ko’paytirmasdan turib mehnat unumdorligini oshirish
imkoniyatlaridan dalolat beradi.
Mehnat unumdorligi mehnat intensivligiga (jadalligiga) bog’liq.
Mehnat jadalligi (intensivligi) – bu, jonli mehnatning jiddiyligi yoki murakkabligi darajasi bo’lib,
ish vaqti birligi ichida inson asab va muskul quvvatining sarflanishi bilan o’lchanadi. Bunda inson
organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan jadallik ijtimoiy
normal jadallik hisoblanadi, sarflangan
quvvat ovqatlanishi, dam olish va hissiy yengillanish hisobiga to’liq tiklanadi.
Hisobga ko’ra, mehnatning normal jadalligi darajasi tekis yuzada soatiga 4,8 km tezlik bilan
ketayotgan kishining kuch-quvvat sarflashiga tengdir. Nisbatan normal
muayyan mehnat jadalligini
oshirish mehnatga haq to’lashda tegishli darajada hisobga olishni talab qiladi.
Mehnat unumdorligi mehnat jadalligi bilan bir qatorda ish vaqti fondidan foydalanish darajasi
bilan ham bog’liqdir.
Ish vaqtidan foydalanish ishlangan vaqtning, shu jumladan, ichki smena dam olishga ajratilgan
tartibga solingan tanaffus vaqtining mazkur ishlar turi uchun belgilangan nominal vaqt fondiga (ish
kunining ish haftasi, oyi va yilning soat hisobidagi miqdoriga) nisbati sifatida aniqlanadi. Bu
ko’rsatkichlarning indeks aloqasi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
ивф
ми
мук
му
I
I
I
I
Bu
yerda
ивф
ми
мук
му
I
I
I
I
- mehnat unumdorligiga muvofiq ravishda mehnat unumdorligi
kuchi, mehnat jadalligi va ish vaqtidan foydalanish indekslari.
Agar texnika, texnologiya darajasi smena mobaynida 200 birlik mahsulot ishlab chiqarish
imkonini bergan bo’lib, mehnat jadalligi va ish vaqtidan foydalanish indekslari tegishli ravishda 0,95 va
0,9 dan iborat bo’lsa, u holda haqiqiy mehnat unumdorligi 200 emas, 171 birlikni (200. 0,95.0,9) tashkil
etadi.
«Unumdorlik»
deyilganda, ishlab chiqarish natijalarining foydalanish omillari sarflariga nisbati
tushuniladi, u boshqacha qilib aytganda, xarajat birligi to’g’ri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot
hajmidir. SHunga ko’ra ishlab chiqarish natijasini uning barcha o’lchash mumkin bo’lgan
omillari
majmuiga nisbatan yoki alohida guruh omillarga nisbatan hisoblash mumkin.
SHunday omillar jumlasiga quyidagilar kiradi:
1.
Sarflangan ishlab chiqarish omillarning miqdori va sifati (sarf samarasi);
2.
Sarflangan omillar miqdorlarining foydalanilishi darajasi (foydalanish samarasi);
3.
Ishlab chiqarish omillari kombinatsiyalarining miqdori (substitutsiya samarasi);
4.
Texnika taraqqiyoti (texnika samarasi);
5.
Ishlab chiqarish jarayoni tashkil qilinishi (daraja samarasi);
6.
Alohida jarayonlar sektorlarning yoki xarajatlar yohud mahsulotning umumiy miqdorida
ishtirok etishi (tarkib samarasi);
7.
Alohida sektorlar va jarayonlar orasidagi o’zaro aloqalar darajasi va tarkibi (o’zaro
aloqodorlik samarasi).
Amalda mehnat unumdorligining o’sishi va mahsulot ishlab chiqarishni o’lchashning turli
usullaridan foydalaniladi.
Mehnat unumdorligini o’lchash darajasi bo’yicha bir xildagi mahsulotni ishlab chiqaradigan
alohida ish o’rinlari (brigada, uchastkalar)ni ko’rsatib o’tish mumkin. Bu o’rinda
ishlab chiqarilgan
mahsulot hajmini va ishlab chiqarish normalarini (dona, tonna, kub yoki kvadrat metr va hokazo)
aniqlashning natural (tabiiy) usulini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Bu usul oddiy, qulay va ishonchli
bo’lsada, u faqat bir xil mahsulot ishlab chiqariladigan ish joylarida qo’llaniladi, shuning uchun ham
amalda undan kamroq foydalaniladi. Korxonaning birigada va uchastkalarida butunlay bir xil mahsulot
ishlab chiqarilsa, bunday holatdagina natural usul qo’llanilishi mumkin:
Misol. Agar Sexning 10 ishchisi bir hafta mobaynida 800 ta detalg’ ishlab chiqargan bo’lsa, har
bir ishchining ishlab chiqargan detali quyidagicha bo’ladi:
bir haftada - 800 : 10
80 (detalg’);
bir kunda –80 : 5
16 (detalg’);
Natural usulning bir ko’rinishi shartli-natural usul bo’lib, bunda ish hajmi bir xil mahsulotning
shartli birligida hisobga olinadi. Masalan, turli hajmdagi vagonlarga, turli hajmdagi konserva bankalari
shartli bankalarga, turli poyabzallar shartli juftga aylantiriladi. SHartli o’lchovlarga aylantirish, odatda,
o’tkazish birliklari koeffitsentlari yordamida amalga oshiriladi.
SHartli natural usul qo’llanish uchun qulaydir, chunki ko’pgina xilma-xil tovarlarning,
xizmatlarning aylantirish koeffitsentlari yordamida ishlab chiqarishni qiyoslanadigan
turga keltirish
mumkin. Masalan, un, non va makaron mahsulotlari sotish xarajatlarini non-bulka mahsulotlarini shartli
kilogrammiga aylantirish orqali ifodalash mumkin.
Mehnat unumdorligini o’lchashning yana bir keng tarqalgan usuli mehnat usulidir.
Mehnat unumdorligini mehnat usuli bilan o’lchashda mahsulot birligini ishlab chiqarish yoki tovar
birligini sotishga doir normativ vaqtdan foydalaniladi:
U
m
= ish vaqti birligidagi mahsulot hajmi / haqiqiy ish vaqti
Bu yerda U
m
- mehnat usuli bilan o’lchangan mehnat unumdorligi.
Mehnat usulining afzal tomoni uni barcha ish turlari va xizmatlarga tatbiq etish mumkinligidir.
Biroq bu usuldan keng foydalanishda har bir ish turi uchun vaqt normativlari zarurdir, ular hamisha ham
mavjud bo’lavermaydi. Bu usuldan ishbay ishlovchi xodimlar mehnat unumdorligini hisoblash uchun
foydalanib bo’lmaydi, chunki ular uchun vaqt normalari tatbiq etilmaydi.
Unumdorlik o’lchashning mehnat usuli bir qator kamchiliklarga ham ega (normalar yetarli
darajada asoslab berilmagan bir xil darajada jiddiy emas, ular tez-tez qayta ko’rib chiqiladi va hokazo),
bu esa hatto ayrim ish joyidagi va brigadalardagi mehnat unumdorligining darajasi va o’sishiga holisona
baho berilishiga imkon tug’dirmaydi.
Mehnat unumdorligiga ishlarning sermehnatligi ta’sir ko’rsatadi. Sermehnatlik – bu, jonli mehnat
sarflarini aks ettiruvchi ko’rsatkich bo’lib, u ish vaqtida, mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar)da
ifodalangan. Sermehnatlik, odatda, norma-soatlarda (haqiqiy soatlarda) o’lchanadi, bu vaqt ish birligini
bajarishga sarflangan bo’ladi. Bu ko’rsatkich mehnat unumdorligi ko’rsatkichiga qarama-qarshi bo’lib,
quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
,
м
в
М
И
С
Bu yerda S – sermehnatlik;
I
v
– ish vaqti;
I
m
– ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Korxonalar va ularning irik bo’linmalari darajasida, xuddi xalq xo’jaligi tarmoqlarida bo’lgani
kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi hajmlarini o’lchash uchun
asosan qiymat usuli tatbiq
etiladi. Qiymat usuli universal usul bo’lib, u mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar
yagona pul ko’rsatkichlari bo’lgan so’mda ifodalanadi, u hajm ko’rsatkichlarini tegishli ulgurji narxlarga
ko’paytirish bilan aniqlanadi.
Masaln, agar besh kishidan iborat ishchilar brigadasi bir smenada 100 ming so’mlik ish hajmini
bajargan bo’lsa, u holda har bir ishchining smenadagi mehnat unumdorligi (ishlab chiqargan mahsuloti)
quyidagicha bo’ladi: 120:5q20 (ming so’m), tegishli ravishda bir soatlik ish mobaynida 20:8q2,5 (ming
so’m) bo’ladi.
Mehnat unumdorligini o’lchashning qiymat usuli turli kasb va malakaga ega bo’lgan xodimlarning
mehnat unumdorligi, masalan, qandolatchi va novvoyning, chilangar
va haydovchining mehnat
unumdorligini taqqoslash imkonini beradi. Biroq bu usul ko’rinishdan universal usul bo’lishiga qaramay,
bir qancha kamchiliklarga ham ega. Xususan unga narx omili, ya’ni bozor konhyukturasi va inflyatsiya
ko’proq ta’sir ko’rsatadi.Mehnat unumdorligini o’lchash usullarining har uchalasi ham o’z afzalliklari
bilan bir qatorda turli kamchiliklarga ega. Ularni 6.3.1-jadvalda ko’rish mumkin:
6.3.1-jadval
